نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه مدیریت دولتی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران.
2 دانشجوی دکتری گروه مدیریت دولتی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
The endowment continues in all Muslim countries, including Iran, from the time of the Holy Prophet (PBUH) through Islamic caliphates and dynasties until today (Pasaribu & Kemora, 2024: 163). While endowments usually involve tangible assets such as land, there are also forms of charity that help individuals. On the other hand, health care and education have received a lot of attention in traditional and government programs. There are many measures to promote good things in Islam, such as zakat, charity, and endowment (Huda et al., 2022: 296(.
Participating in charity is a voluntary act widely practiced in the early days of Islam and was recommended by the Holy Prophet Muhammad (PBUH( (Musahidah & Sobari, 2021: 67). Although the endowment is not mentioned in the Holy Quran, it contributes significantly to the nation's social affairs and economic development (Hassama & Ismail, 2023: 106). This voluntary action strengthens the spirit of brotherhood in Muslim societies, helps spread the true spirituality of Islam, and plays a vital role in facilitating education (Afaneh, 2024: 970). Throughout history, cash endowments have been necessary to implement many social welfare projects, such as building hospitals, and schools, and helping the underprivileged (Hassan et al., 2021: 1256).
Endowment and charity cause motivation in the society and development of the nation's welfare and help the development of the society. Also, it is useful for empowering small businesses (Hassan et al., 2021: 1254; Aslam et al., 2024: 1502). Even in recent years, with the spread of the COVID-19 disease and its peak, as well as with the ban and restrictions on travel, the labor market was affected, many businesses were closed or stagnated, and faced with the uncertainties of the future (Amin et al., 2022: 2). At this time, many philanthropists around the world, with a sense of high social responsibility and unique moral potential, stepped forward to deal with the victims of the crisis and to provide peace of mind to the less fortunate, providing funds in various ways (Amin, 2022: 1020).
However, despite the historical importance and potential of endowment and charity to promote constructive social change, there is still little knowledge about this topic in modern times. Islamic countries mostly have poor people (Aslam et al., 2024: 1501). Therefore, the effectiveness of the cash endowment program can help reduce poverty (Shabbir et al., 2020: 39164). In recent years, researchers, decision-makers, and practitioners have become more interested in investigating people's attitudes regarding participation in charity projects (Kasri & Chaerunnisa, 2022: 1335). To fully use the potential of charity as a sustainable tool to solve urgent social and economic problems in Muslim societies and beyond, it is necessary to understand the attitude of benefactors (Jain et al., 2023: 773; Aslam et al., 2024: 1500).
In the meantime, the role of media advertising spreading religious information, and emphasizing the human aspect and altruism in doing good deeds is very important to influence the attitude of benefactors towards the participation of these people in charity affairs. Therefore, the current research was conducted to investigate the effect of media advertising and Islamic religiosity on participation in charity and endowment, taking into account the mediating role of benefactors' attitudes.
Research Methodology
To collect the information needed in this research, in the field of research literature and theoretical foundations, library studies and information are used, and questionnaires are used to collect field data. The statistical population in this research is the benefactors of Mazandaran province with the number of 2 thousand and 34 people, and by using Cochran's formula to determine the number of samples, the number of 324 correct and complete questionnaires was obtained without any problems. Sampling was done using a simple random method. The questionnaire distributed among people was a researcher-made questionnaire with 4 constructs and 22 questions which was collected from numerous articles and arranged in the form of a questionnaire. In this research, to check the validity of the questionnaire, the method of face and content validity was used by calculating Lawshe`s Content Validity Index. Cronbach's alpha coefficient, combined reliability (CR), and average variance extracted (AVE) were used to check the reliability of the questionnaire. Analysis of the obtained data was done using SPSS26 and SMART-PLS4 statistical software. Also, the structural equation model was used to check the relationships between variables and research hypotheses.
Research Findings
The model obtained from the literature review was presented quantitatively and based on the data collected using a questionnaire designed in the form of a 5-item Likert scale. The designed questionnaire was distributed among school donors from different spectrums of gender, age, and education, who answered each of the questions from very little to very much. All the variables were abnormal, the average of all variables was higher than 3, and since the questionnaire had a spectrum of 5 options, it indicates the agreement of the majority of the respondents with the items of the questionnaire. To check the validity of the structure, first, the value of the factor loading and the significance of the factor loading (T-statistic) of all the items in the questionnaire were determined to be appropriate, and after removing the inappropriate items, the value of the average variance extracted (AVE) was finally obtained. These results show that the predictive power of the model regarding these variables is optimal. Donors' attitude plays a mediating role in the relationship between media and religiosity with participation in charity work and endowment. Media and religiosity advertisements affect participation in charity and endowment, as well as the attitude of benefactors.
Conclusion
The purpose of the present study was to investigate the effect of media advertising and Islamic religiosity on participation in charity and endowment, taking into account the mediating role of benefactors' attitudes among the benefactors of Mazandaran. Considering the mediating role of benefactors' attitudes in the relationship between media messages and religiosity with participation in charity and endowment is based on the paradigm of altruism and behaviorism and tries to show a suitable image of the concept of participation in charity and endowment among Muslims. Encouraging the education of doing good deeds and dedication from childhood, especially in families, and investing in the development of children's attitudes from a young age and the institutionalization of this positive attitude can have undeniable effects in the following years. It is appropriate that on the one hand, the media and on the other hand, the religious scholars and elders of the bazaar should promote charity in religious gatherings/ceremonies or mosques. Most benefactors should be honored in official gatherings and publicize their behavior as great models of generosity so that this information creates a positive attitude among other industry and market leaders.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه و بیان مسئله
از زمان پیامبر اکرم (ص) از طریق خلافت‌ها و سلسله‌های اسلامی تا به امروز، وقف در همۀ کشورهای مسلمان ازجمله ایران ادامه دارد. درحالی‌که وقف معمولاً شامل دارایی‌های مشهود مانند زمین است، شکل خیرات نیز وجود دارد که به افراد کمک می‌کند. در‌اصل، وقف مولد است و به‌منزلۀ منبع توسعۀ اقتصادی عمل می‌کند (Pasaribu & Kemora, 2024: 163). ساختار مناسب و کارآمد، اولین و مهم‌ترین عامل رسیدن به اهداف در تمامی نظام‌هاست. یکی از رویکردهایی که سبب تعالی در کشورها می‌شود، توجه به امور خیریه و وقف است (کیاکجوری، 1403: 1). در نظام اقتصادی اسلام، مفهوم وقف بر توزیع عادلانۀ منابع به نفع جامعه تأکید دارد. از طرفی در برنامه‌های سنتی و نیز دولتی، به مراقبت‌های بهداشتی و آموزشی توجه زیادی شده است (Aslam et al., 2024: 1500; Ismawati and Anwar, 2019: 129; Ekawati et al., 2019: 301). اقدامات متعددی برای ترویج امور خیر در اسلام وجود دارد؛ مانند زکات، انفاق، وقف و صدقه (Huda et al., 2022: 296).
مشارکت در امور خیریه عملی داوطلبانه است که در اوایل اسلام به‌طور‌گسترده انجام می‌شد و پیامبر اکرم، حضرت محمد (ص)، به آن توصیه می‌کرد (Musahidah, U., & Sobari, 2021: 67). گرچه در قرآن کریم وقف بیان نشده است، کمک قابل‌توجهی به امور اجتماعی و توسعۀ اقتصادی ملت می‌کند (Hassama, A., & Ismail, 2023: 106). این اقدام داوطلبانه به تقویت روحیۀ برادری در جوامع مسلمان وگسترش معنویت واقعی اسلام کمک می‌کند و نقشی حیاتی در تسهیل آموزش و پرورش ایفا می‌کند (Afaneh, 2024: 970). البته وقف میتواند در حوزه‌های مختلفی متشکل از مسجد، مدرسه، ماشین‌آلات کشاورزی، تجهیزات، اموال، سهام، کتاب، احشام، پول نقد و ... صورت پذیرد (Amalia & Ali, 2023: 245). دو نوع برجستۀ اموال منقول وقف و اموال غیرمنقول وجود دارد. خیرات و وقف نقدی، نوع بی‌نظیری از نیکوکاری است که در ارزش‌های اسلامی انفاق و وظیفۀ مدنی ریشه دارد (Sapir et al., 2023: 65). در طول تاریخ، وقف نقدی برای اجرای بسیاری از پروژه‌های رفاه اجتماعی مانند ساخت بیمارستان، مدرسه و کمک به محرومان ضروری بوده است (Hassan et al., 2021: 1256).
وقف و امور خیریه باعث ایجاد انگیزه در جامعه و توسعۀ رفاه امت می‌شود، به توسعۀ جامعه کمک می‌کند و برای توانمندسازی مشاغل کوچک مفید است. بنابراین، بیشتر مشاغل کوچک کسانی هستند که به توانمندسازی وقف نقدی نیاز بیشتری دارند؛ زیرا نمی‌توانند برای رفع نیازهای خود از بانک استقراض کنند (Hassan et al., 2021: 1254, Aslam et al., 2024: 1502). در سال‌های اخیر که با شیوع بیماری کووید-19 و اوج‌گرفتن آن و نیز ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های عبور و مرور، بازار کار تحت‌تأثیر قرار گرفت، بسیاری از مشاغل تعطیل یا راکد شدند یا با عدم‌قطعیت‌های آینده روبه‌رو شدند (Amin et al., 2024: 2). در این زمان بسیاری از خیران در سراسر جهان، با احساس مسئولیت‌های اجتماعی زیاد و پتانسیل‌های بی‌بدیل اخلاقی، برای رسیدگی به آسیب‌دیدگان از بحران پیش‌قدم شدند و درپی ایجاد آرامش خاطر افراد کمتر برخوردار برآمدند و به تأمین مالی به روش‌های گوناگون پرداختند (Amin, 2022: 1020).
باوجود‌این، علی‌رغم اهمیت تاریخی و پتانسیل وقف و امور خیریه برای ارتقای تغییرات اجتماعی سازنده، هنوز دانش اندکی دربارۀ این موضوع در دوران مدرن وجود دارد (Aslam et al., 2024: 1501). بیشتر کشورهای اسلامی مردمی فقیر دارند. بنابراین، اثربخشی برنامۀ وقف نقدی میتواند به کاهش فقر کمک کند (Shabbir et al., 2020: 39164). محققان، تصمیمگیران و دست‌اندرکاران در سال‌های اخیر بیشتر به بررسی نگرش مردم درخصوص مشارکت در طرح‌های امور خیریه علاقه‌مند شده‌اند (Kasri et al., 2022: 1335). امور خیریه ابزاری پایدار برای حل مسائل فوری اجتماعی و اقتصادی در جوامع مسلمان و فراتر از آن است که برای استفادۀ کامل از پتانسیل‌های آن به‌ویژه وقف نقدی، درک نگرش خیران ضروری است (Jain et al., 2023: 773 و Aslam et al., 2024: 1500).
در‌این‌میان، نقش تبلیغات رسانه‌ای و گسترش اطلاعات دینی و تأکید بر جنبۀ انسانی و نوع‌دوستی در انجام امور خیر برای اثرگذاری بر نگرش خیران در جهت مشارکت این افراد در امور خیریه اهمیت فراوان دارد. بنابراین، پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر تبلیغات رسانه و دینداری اسلامی بر مشارکت در امور خیریه و وقف با در نظر گرفتن نقش میانجی نگرش خیران انجام شده است.
2- مرور ادبیات
از آنجایی که بیشتر کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی[1] به دلیل تعهدات پرداخت بدهی با مشکلات مالی جدی مواجه هستند، ترویج وقف به‌صورت‌گسترده در هر یک از کشورهای عضو مانند ایران برای کارکردهای مختلف اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی، نیازی حیاتی برای چنین اقتصادهایی است (Ayub et al., 2024: 1). اوقاف برای اجرای فعالیت‌های خود دچار کمبود بودجه است. چهرۀ برخی از اوقاف به دلیل عملکرد ضعیف و بی‌توجهی تاریخی آسیب دیده است (Abdullahi, 2022: 55). کمبودها در توانایی نهادهای دولتی در ارائۀ امکانات لازم مدنی، بهداشتی و آموزشی به مردم در مجموعۀ کشورها، به تعادل جامعۀ اسلامی آسیب جدی وارد می‌کند (Al-Shamali & Kashif , 2024: 79). این امر مستلزم ترویج یک سیستم رسمی خیریۀ حال است که مبتنی‌بر ایجاد موج با به‌کارگیری تبلیغات رسانه‌ای و اطلاع‌رسانی برای تقویت دینداری اسلامی و ایجاد نگرش همسو و مثبت برای مشارکت در انجام‌دادن امور خیریه و وقف است. این کار میتواند برای کمک‌های مالی در‌جهت پابرجایی کسب‌و‌کارهای خرد در آن جوامع یاری‌رسان باشد.
1-2- نگرش خیران
محققان، تصمیمگیران و دست‌اندرکاران در سال‌های اخیر بیشتر به بررسی نگرش مردم درخصوص مشارکت در طرح‌های وقف نقدی علاقه‌مند شده‌اند (Aslam et al., 2024: 1500). نگرش خیران از تمایلات نوع‌دوستانه یا رفتار ایثارگرانه و توجه به دیگران بر‌آمده است و در‌نهایت میل به مشارکت در وقف نقدی را ایجاد می‌کند. این رضایت معنوی، احسان تلقی می‌شود. از این منظر، بخشش، انسان دوستی و حتی نوع‌دوستی از ویژگی‌های ذاتی‌ای است که در شخصیت یک مسلمان نهادینه شده است (Rizal & Amin, 2017: 670). در تئوری‌های اسلامی، نگرش فرد به وقف و خیرات باید با اصول اسلامی مطابقت داشته باشد. صرف ثروت برای حمایت از سایرین و صدقه‌دادن زمانی از روی خرد است که به‌منزلۀ رضایت معنوی شناخته شود (Pasaribu & Kemora, 2024: 163) و استدلال شده است که سطح دینداری یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های حیاتی نگرش و قصد واقف به مشارکت در طرح وقف است (Osman et al., 2021: 2). تحقیقات موجود دربارۀ تمایلات رفتاری به وقف و خیرات نقدی، بر اهمیت‌داشتن چارچوب اسلامی برای تئوری رفتار مصرف‌کننده تأکید دارد (Amin et al., 2014: 274; Rizal & Amin, 2017: 670; Pasaribu & Kemora, 2024: 163). براین‌اساس، ایمان به طبیعت جاودانه در انسان‌ها در جهان دینداری تأثیر مهمی بر نیت رفتاری روشنفکران در مشارکت در وقف داشته است (Osman et al., 2021: 2). ترس و اعتقاد به مذهب باعث شده است که این افراد تقوای بیشتری داشته باشند. بنابراین، نگرش آنها به مشارکت در طرح وقف بسیار قوی‌تر از افراد با سطح دینداری پایین‌تر است (Aslam et al., 2024: 1502). دانش مشارکت‌کنندگان نیز عامل مهمی است؛ زیرا بر رابطۀ بین نگرش و رفتار فردی نسبت‌به محصولی خاص اثر می‌گذارد (Ab Shatar et al., 2021: 178). راحتی هم یکی دیگر از مؤلفه‌های حیاتی برای تعیین نگرش افراد است؛ زیرا شامل عوامل مرتبط زیادی مانند انرژی، زمان و هزینه برای داشتن کالای مدنظر می‌شود (Iman et al., 2021: 13; Ur Rehman et al., 2023: 4102) که میتواند بر مقدار، اعتبار، مکان، زمان و آمادگی افراد برای وقف اثر بگذارد (Bhatti et al., 2023: 57; Huda et al., 2022: 596). عوامل دیگری هم بر نگرش به وقف اثرگذار است که در طول زندگی باتوجهبه شرایط زندگی، برای هر فرد متفاوت است.
2-2- تبلیغات رسانه در زمینۀ امور خیریه و وقف
در سال‌های اخیر بحث‌هایی دربارۀ لزوم توسعۀ مدیریتی امور خیریه و وقف برای همسویی آن با واقعیت‌های مدرن صورت گرفته است (Jahangir et al., 2020: 2). تلاش برای توسعۀ امور خیریه و وقف نباید از ایجاد تصویر غافل شود (Dewi et al., 2024: 367). برای تحقق این امر، استفاده از ابزارهای نوین بازاریابی و ارتباطی در رسانه‌های تصویری و اجتماعی اجتناب‌ناپذیر است (Hagen & Rattsø, 2024: 2). این امر بر ایجاد تصویری خوب از امور خیریه و وقف در اذهان عمومی تأکید دارد. محققان بازاریابی و ارتباطات مدت‌هاست که نقش تبلیغات در رسانه‌ها و تصویر‌سازی در اذهان عمومی را در کمک به سازمان‌ها برای دستیابی به مأموریت خود شناخته‌اند (Abdullahi, 2022: 55). مشاهده می‌شود که امور خیریه باید منابع لازم را برای مقابله با چالش‌های بلندمدتی فراهم کند که نیازمند تلاش‌های پرزحمت فراتر از جناح‌های سیاسی و منافع تجاری کوتاه‌مدت است. پتانسیل عظیم برای جمع‌آوری کمک‌ها هنوز به حداکثر نرسیده است. استفاده از سلبریتی‌ها به عنوان پشتیبان در کمپین‌ها و کارزارهای امور خیریه و وقف یکی از راهکارهای راهبردی برای افزایش تمایل مردم به انجام‌دادن این امور است (Ratnasari et al., 2023: 154).
3-2- دینداری اسلامی
در نظام اقتصادی اسلامی دو نوع توزیع درآمد و ثروت وجود دارد (Razak, 2020: 250). مکانیسم اول درآمد عملکردی و توزیع ثروت نام دارد، درحالی‌که مکانیسم دوم مبتنی‌بر توزیع مجدد درآمد از طریق توزیع خیرات است. نوع اول حالت واجب و نوع دوم به‌صورت اختیاری است (Rasool et al., 2023: 578). انسان‌ها به‌ویژه مسلمانان قرن‌هاست این‌گونه آموزش و پرورش داده شده‌اند که مزایای بسیارزیادی در ارتباط با رفتار خیر وجود دارد. درواقع، بسیاری از آموزه‌های دینی و فلسفی بر این نکته تأکید دارند که اعمال خیریه موجب ثروت و رفاه می‌شود. دین اسلام همچنین درجایی‌که فرد به اهدای بخشی از دارایی خود ترغیب می‌شود، کمک‌های خیریه را تشویق کرده است (Ahmad et al., 2018: 2).
4-2- مشارکت در انجام‌دادن امور خیریه و وقف
مشارکت در امور خیریه و وقف، عمل یا کمکی نیکو برای کمک به فقرا و ضعیفان به هر نحوی و کاستن فقر در جامعه است (Najmuddin et al., 2023: 780). مشارکت در امور خیریه به ایجاد انگیزه در جامعه و توسعۀ رفاه امت منجر می‌شود و به توسعۀ جامعه کمک می‌کند (Aslam et al., 2024: 20). در سرتاسر جهان، بانک‌های اسلامی، وام‌های کوچک را برای فقرا ارائه می‌دهند، اما بیشتر بانک‌های مالی اسلامی، منابع مالی را براساس تجارت به فقرا ارائه می‌کنند؛ به این معنی که بانک‌های مالی اسلامی به‌جای خیریه و سازمان‌های اجتماعی، به‌عنوان مؤسسه‌های مالی فعالیت می‌کنند (Aslam et al., 2023: 3850). تعداد افراد نیازمند که توانایی کسب وام از بانک‌های اسلامی را داشته باشند، کم است که در اینجا به مشارکت خیران در امور خیریه و وام نیاز است. فرآیند خیریه از خانه شروع می‌شود. به‌گونه‌ای دیگر، قبل از حل مشکلات دیگران، ابتدا باید به نزدیکان و عزیزان خود کمک کرد (Khan & Aslam, 2018: 192). مطالعات پیشین دربارۀ روند منجر به خیرات و وقف و حتی قرض‌الحسنه، دربارۀ موضوعات اصلی بحث می‌کند. ابتدا، چندین مطالعه نقش خرد اسلامی را در تأمین مالی بررسی کرد (Prijadi et al., 2020: 265; Wulandari, 2019: 385; Wulandari & Kassim, 2016: 218). دوم، تجربیات فردی خیران را مؤثر دانستند (Zauro et al., 2020: 493; Amin, 2022: 3). سوم، نگرش خیران از تأمین مالی به‌عنوان ابزار فقرزدایی بررسی شد (Muneer & Khan, 2019: 819; Abidin et al., 2011: 81). چهارم، برخی از مطالعات، وقف و خیرات را به عنوان منشأ تأمین مالی و پیدایش چرخه قرض‌الحسنه و وام‌های بدون بهره یا با بهرۀ پایین دانستند (Musari, 2016: 73).
5-2- مروری بر پیشینۀ تحقیق
پاساریبو و کمورا[2] (2024) متغیرهایی مانند دینداری، تحصیلات، نفوذ اطلاعات، آسایش، اعتماد به مؤسسات وقف و ادراک احسان را از عوامل مؤثر بر نیت وقف عنوان کردند؛ البته آنها دریافتند تصور همه‌گیری کووید بر قصد کمک به وقف و خیرات اثری نداشته است، اما افرادی که قبلاً پیش از همه‌گیری در وقف نقدی شرکت کرده بودند، احتمال زیادی برای ادامۀ کمک‌های خود نشان دادند. امین و همکاران[3] (2024) عواملی چون عامل مصرف‌کننده، خانواده، امت و انسانیت را در تعیین ترجیح واقف برای کمک مالی در تأمین مالی قرض‌الحسنۀ وقف‌محور مؤثر دانستند که به‌عنوان معیاری برای فعال‌کردن تأمین مالی قرض‌الحسنه مبتنی‌بر خیرات و وقف برای بهبود رفاه متقابل در میان طبقات مختلف از ثروت گروه‌های اجتماعی مفید است. اسلم و همکاران[4] (2024) با بهره‌گیری از آزمون رگرسیون دریافتند دینداری، دانش، تأثیر آموزنده و رفاه در زندگی اثر مثبت و معناداری بر نگرش نسبت‌به مشارکت در وقف در پاکستان دارند. ایوب و همکاران[5] (2024) از نتیجۀ تحقیقات خود دریافتند جاودانگی همراه با سودآوری اموال وقف، مؤسسات وقف را در مقایسه با مؤسسات خیریۀ فردی پایدارتر و مؤثرتر می‌سازد؛ زیرا نگرش و بینشی دربارۀ پتانسیل وقف وجود دارد که ابزاری را برای توسعۀ جامعه در اختیار محققان قرار می‌دهد. علاوه‌بر‌این، سیاست‌گذاران و مقامات اجرایی را قادر می‌سازد تا خیریه‌ها را در راستای منافع و رفاه پایدار اجتماعی جهت‌دهی کنند. الشملی و همکاران[6] (2024) نشان دادند در طول همه‌گیری، اهداکنندگان از نظر مالی قادر به اهدا و اولویت‌بندی کانال‌های در دسترس برای انتقال پول خیریه بودند. سوء مدیریت‌های ایجاد‌شده در تغییر نگرش اهداکنندگان به سازمان‌های خیریه ناچیز بود. رتنسری و همکاران[7] (2023) با بهره‌گیری از نرم‌افزار SMART-PLS به این نتیجه رسیدند که متغیرهای تصویر و اعتبار چهره‌ها و سلبریتی‌ها در رسانه‌ها بر قصد واقف برای اهدای وقف اثر مثبت و معناداری دارد. تخصص و اعتبار، متغیرهایی با بیشترین سطح اهمیت بر قصد اهدا هستند. ایشان همچنین، تخصص و دانش دینی پشتیبانان سلبریتی‌ها را به‌عنوان معیار اصلی بررسی کردند و راهکارهایی برای استفاده از سلبریتی‌ها به‌منزلۀ پشتیبان در حمایت از کمپین‌های اجتماعی معرفی کردند. زارعی و ابراهیم‌نژاد حمزه‌کلائی (1403) با استفاده از روش تحلیل مضمون، تجربیات و درس‌آموخته‌های کرونا را در پنج محور اقتصادی، همیار بهداشتی، نبرد جهادی، حامی معنوی و قانون‌مداری شناسایی کردند. همچنین، با در نظر گرفتن معضلات اجتماعی و اقتصادی کشور، نقش فعالیت‌های خیرخواهانه در آینده را در پنج محور تقویت بنیۀ معیشتی نیازمندان، جهاد آموزشی، ارتقای سطح بهداشت، مولدسازی فرهنگ و حکمرانی هوش مصنوعی شناسایی کردند. در نهایت، گزارش دادند که فعالیت‌های خیرخواهانه در دوران شیوع کرونا در کشور نشان داد که از ظرفیت‌های این حوزه علاوه‌بر مسائل بهداشتی، در سایر بخش‌های حساس کشور نیز می‌توان استفاده کرد. علینقیان و یزدان (1403) نشان دادند بازاریابی خیرخواهانه بر قصد خرید مشتریان و وفاداری به برند اثر معناداری دارد. ایشان همچنین نقش میانجی وفاداری مشتریان به برند را در رابطۀ بازاریابی خیرخواهانه و قصد خرید مشتریان تأیید کردند. بنابراین، استفاده از بازاریابی خیرخواهانه یکی از روش‌های افزایش وفاداری مشتریان و نیز بهبود قصد خرید آنهاست. بهبودی و همکاران (1403) نشان دادند تأثیر فعالیت‌های خیرخواهانه در شبکه‌های اجتماعی بر ارزش برند مؤسسۀ خیریه و تجربۀ برند، معنادار بوده است. به‌علاوه، نقش مؤثر فعالیت‌های خیرخواهانه در شبکه‌های اجتماعی ازطریق نقش میانجی تجربۀ برند و تعدیل‌گری منحصربه‌فرد بودن ادراک‌شده بر ارزش برند مؤسسه خیریه را نیز معنادار گزارش کردند. مقدم و کرباسی (1402) بیان کردند که پدیدۀ تخلیۀ انگیزشی در راستای انجام‌دادن امور خیر زمانی رخ می‌دهد که مرتبه‌ای از نفس فرد تحریک شود که پایین‌تر از مرتبۀ به‌فعلیت‌رسیدۀ وی است. باتوجهبه بررسی کوتاهی در مقالات پیشین می‌توان دریافت که پیش از این به‌صورت جداگانه، تأثیر متغیرهای مستقل بر وابستۀ این تحقیق بررسی شده است ولی تابه‌حال نگرش افراد به امور خیریه و وقف به‌عنوان نقش میانجی در تأثیر میان متغیرهای تبلیغات رسانه و دینداری اسلامی بر مشارکت در امور خیریه و وقف بررسی نشده بود. براین‌اساس باتوجهبه اهمیت موضوع، در این تحقیق این رابطه بررسی شد. در شکل 1رابطۀ میان متغیرها نمایش داده شده است.
|
دینداری اسلامی |
|
مشارکت در امور خیریه و وقف |
|
نگرش افراد به امور خیریه و وقف |
|
تبلیغات رسانه |
شکل 1- مدل مفهومی پژوهش، منبع. (Pasaribu & Kemora, 2024; Aslam et al., 2024; Osman et al., 2021; Quarrata et al., 2020)
Figure 1 - Research conceptual model, source. (Pasaribu & Kemora, 2024; Aslam et al., 2024; Osman et al., 2021; Quarrata et al., 2020)
3- روش تحقیق
در راستای جمع‌آوری اطلاعات موردنیاز در این تحقیق درزمینۀ ادبیات پژوهشی و مبانی نظری، از مطالعه و اطلاعات کتابخانه‌ای و برای جمع‌آوری داده‌های میدانی از پرسش‌نامه استفاده شد. جامعۀ آماری در این تحقیق خیران مدرسه‌ساز استان مازندران با تعداد 2 هزار و 34 نفر بودند. این افراد با مراجعه به مجمع خیران مدرسه‌ساز استان مازندران شناسایی شدند. با تعدادی از این افراد به‌صورت حضوری و در مجمع مصاحبه شد و با تعدادی دیگر با همکاری مجمع، به‌صورت تلفنی مصاحبه صورت پذیرفت. برای تعدادی از خیران که برای تکمیل پرسش‌نامۀ آنلاین اعلام آمادگی کرده بودند، پرسش‌نامۀ آنلاین تدوین‌شده در پرسلاین ارسال شد. با به‌کارگیری فرمول کوکران برای تعیین تعداد نمونه، تعداد 324 پرسش‌نامۀ صحیح و کامل و بدون مشکل نیاز بود. پس از توزیع پرسش‌نامه در میان این افراد، باوجود بازبینی مکرر و توضیحات داده‌شده، 11 پرسش‌نامه مخدوش بود که از چرخۀ تجزیه و تحلیل حذف شد ولی توزیع پرسش‌نامه تا آنجا ادامه پیدا کرد که به 324 پرسش‌نامه دست یافته شود. نمونه‌برداری با استفاده از روش تصادفی ساده انجام شد که در این روش هر یک از اعضای جامعه دارای شانس مساوی و مستقل برای انتخاب‌شدن بودند.
مدل مفهومی تحقیق با ادغام مدل مفهومی چند مقاله (Pasaribu & Kemora, 2024; Aslam et al., 2024; Osman et al., 2021; Quarrata et al., 2020) به‌دست آمد و با در نظر گرفتن این مدل، سازه‌ها، فرضیه‌ها و روابط میان سازه‌ها شناسایی شد. با در نظر گرفتن سازه‌ها و مرور دقیق تحقیقات پیشین، گویه‌های مرتبط با هر یک از سازه‌ها شناسایی و منبع آنها مشخص شد. پرسش‌نامۀ توزیع‌شده میان افراد، پرسش‌نامه‌ای محقق‌ساخته با 4 سازه و 22 سؤال بود که از مقالات متعدد جمع‌آوری و به‌صورت پرسش‌نامه تنظیم شد. در این پژوهش برای بررسی روایی پرسش‌نامه، از روش روایی صوری و محتوایی استفاده شد. برای تأیید روایی محتوایی پرسش‌نامه، ابتدا قابل‌قبول بودن و نیز میزان ساده‌بودن، واضح‌بودن و مرتبط‌بودن با استفاده از پرسش‌نامۀ ضریب لاوشه، با نظرسنجی از خبرگان سنجیده شد.گویه‌های پرسش‌نامه در جدول 1 نمایش داده شده است.
جدول 1- پرسش‌نامۀ تحقیق
Table 1- Research questionnaire
|
سازه |
ردیف |
گویه |
منبع |
سازه |
ردیف |
گویه |
منبع |
|
تبلیغات رسانه درزمینۀ خیریه و وقف |
1 |
شرکت در امور خیریه و وقف پس از برنامه‌ای از رسانه |
Aslam et al., 2024 |
مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
12 |
شرکت در خیرات و وقف |
|
|
2 |
انگیزه‌گرفتن با مشاهدۀ انجام کار خیر از رسانه‌ها |
13 |
قصد شرکت در خیرات و وقف در آینده |
||||
|
3 |
کسب اطلاع از مراکز مطرح شده توسط رسانه‌ها |
14 |
ترغیب سایر افراد به مشارکت در امور خیریه و وقف |
||||
|
4 |
برگزاری کمپین‌های چندرسانه‌ای |
نگرش خیران |
15 |
اعتقاد به کمک در جهت نجات زندگی یک انسان |
|||
|
5 |
اعتماد به افراد شناخته‌شده برای مشارکت در امور خیریه |
16 |
اعتقاد به حفظ عزت نفس مسلمانان |
||||
|
دینداری اسلامی |
6 |
اعتقاد به خدا |
Pasaribu & Kemora, 2024; Aslam et al., 2024; Shukor et al., 2017 |
17 |
اعتقاد به انجام امور خیر به عنوان وظیفۀ مسلمانی |
Aslam et al., 2024 |
|
|
7 |
انجام وظیفه به عنوان یک مسلمان |
18 |
ترس از جزای اخروی |
||||
|
8 |
اهمیت‌داشتن بسیار دین برای فرد |
19 |
اهمیت انجام کارهای خیر برای دیگران |
Pasaribu & Kemora, 2024; Shukor et al., 2017; Rizal & Amin, 2017 |
|||
|
9 |
احترام‌گذاشتن به حقوق دیگران به‌عنوان وظیفه |
20 |
اهمیت احترام به حقوق سایرین |
Pasaribu & Kemora, 2024; Amin et al., 2024; Choudhury, 2019; Shukor et al., 2017; Shahwan et al., 2013 |
|||
|
10 |
انجام دقیق دستورات خداوند |
21 |
اهمیت ابراز همدردی با دیگران |
||||
|
11 |
تلقی خود به‌عنوان یک مؤمن کامل |
22 |
اهمیت‌داشتن نمایش رفتار خوب با دیگران |
برای بررسی روایی محتوایی، نسبت روایی محتوایی (CVR) و شاخص روایی محتوایی (CVI) با توزیع پرسش‌نامه میان 10 نفر از استادان و صاحب‌نظران رشتۀ مدیریت دولتی انجام شد. مقادیر شاخص CVR بالاتر از 62/0 به‌دست آمد. حداقل مقدار قابل‌قبول برای شاخص CVI برابر 79/0 در نظر گرفته شد که تمامی گویهها بیشتر از حد ذکر‌شده امتیاز به‌دست آوردند. برای تأیید پرسش‌نامه از تحلیل عاملی تأییدی و برای بررسی پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی (CR) و میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE) استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS26 و SMART-PLS4 انجام شد. برای بررسی روابط میان متغیرها و بررسی فرضیات تحقیق هم از مدل معادلات ساختاری استفاده شد.
4- یافته‌های تحقیق
در بخش چهارم، مدل به‌دست‌آمده، از نظر کمّی و براساس داده‌های گردآوری‌شده، با استفاده از پرسش‌نامۀ طراحی‌شده در قالب طیف لیکرت 5 گزینه‌ای ارائه شد. پرسش‌نامۀ طراحی‌شده میان خیران مدرسه‌ساز از طیف‌های متفاوت جنسیتی، سنی و تحصیلی توزیع شد که به هر یک از سؤالات پاسخی از بسیارکم تا بسیارزیاد دادند. برای داشتن دیدی مناسب از وضعیت متغیرهای تحقیق، شاخص‌های مرکزی و پراکندگی این متغیرها با استفاده از نرم افزار SPSS محاسبه شد که در جدول 2 نمایش داده شده است.
جدول 2- آمار توصیفی متغیرهای تحقیق
Table 2- Descriptive statistics of research variables
|
متغیر |
مقدار معناداری آزمون کولموگوروف- اسمیرنوف |
وضعیت |
کمینه |
بیشینه |
میانگین |
انحراف معیار |
واریانس |
چولگی |
کشیدگی |
|
تبلیغات رسانه‌ای |
000/0 |
غیرنرمال |
6/1 |
000/5 |
577/3 |
636/0 |
404/0 |
309/0- |
259/0- |
|
دینداری |
000/0 |
غیرنرمال |
67/1 |
000/5 |
582/3 |
624/0 |
389/0 |
323/0- |
022/0- |
|
مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
000/0 |
غیرنرمال |
333/1 |
000/5 |
546/3 |
816/0 |
665/0 |
286/0- |
298/0- |
|
نگرش درزمینۀ امور خیریه و وقف |
000/0 |
غیرنرمال |
375/1 |
000/5 |
569/0 |
703/0 |
495/0 |
290/0- |
349/0- |
جدول 1 نشان می‌دهد کلیۀ متغیرها غیرنرمال بود، میانگین تمامی متغیرها بیشتر از عدد 3 به‌دست آمد و ازآنجایی‌که پرسش‌نامه دارای طیف 5 گزینه‌ای بود، نشان‌دهندۀ موافقت اکثر پاسخ‌دهندگان با گویه‌های پرسش‌نامه است.
برای بررسی روایی سازه ابتدا مقدار بار عاملی و معناداری بار عاملی (آمارۀ T) کلیۀ گویه‌های پرسش‌نامه ارزیابی شد که با بیشتر‌بودن مقدار بار عاملی از 5/0 و بیشتر‌بودن مقدار آمارۀ T از 96/1، قسمت اولیۀ روایی همگرا تأیید شد. در بررسی مقدار میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE) از خروجی نرم‌افزار SMART-PLS، ازآنجا‌که مقدار AVE برای چند متغیر کمتر از مقدار استاندارد این شاخص یعنی 5/0 به‌دست آمد، گویه‌های 2، 11 و 18 که مقدار بار عاملی کمتری از سایر گویهها داشتند، حذف شدند. پس از حذف این گویهها، مقدار شاخص AVE بالاتر از 5/0 محاسبه شد. ازآنجا‌که گویۀ 2، به انگیزه‌گرفتن بی‌چون‌و‌چرا از مشاهدۀ انجام کار خیر از رسانه‌ها دلالت داشت، بیشتر به تصمیمی هیجانی بر‌می‌گشت که باتوجهبه انجام کار خیر با برنامه، مشورت و کسب اطلاع که توسط خیران صورت می‌گرفته، چندان مورد موافقت همگی نبود. گویۀ 11، تلقی خود به‌عنوان یک مؤمن کامل بود که باتوجهبه تواضع افراد چندان از آن استقبال نشد. گویۀ 18، به جزای اخروی و ترس از آن دلالت داشت که خیران این مسئله را تنها دلیل شرکت در امور خیر و وقف نمی‌دانستند؛ بلکه دیدگاهی فراتر از آن داشتند.
برای ارزیابی مدل مفهومی تحقیق و همچنین اطمینان‌یافتن از وجود یا نبود رابطۀ علّی میان متغیرهای تحقیق و بررسی تناسب داده‌های مشاهده با مدل مفهومی تحقیق، فرضیه‌های تحقیق با استفاده از مدل معادلات ساختاری نهایی آزموده شدند. نتایج مدل نهایی و روابط میان متغیرها پس از حذف گویهها، در شکل 2 و 3 ارائه شده است.
شکل 2- نتایج تأیید مدل معادلات ساختاری گویه‌های تحقیق در حالت تخمین استاندارد
Figure 2- The results of structural equation model validation of research subjects in standard estimation mode
شکل 3- نتایج تأیید مدل معادلات ساختاری در حالت معنی‌داری ضرایب (T-value)
Figure 3- The results of structural equation model validation in the significance state of coefficients (T-value)
برای بررسی پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی (CR) و میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE) استفاده و پایایی پرسش‌نامه، بسیارمطلوب ارزیابی شد که نتایج آن در جدول 3 نمایش داده شده است.
جدول 3- نتایج ضرایب آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE)
Table 3- Results of Cronbach's alpha coefficient, composite reliability, and average variance extracted (AVE)
|
آلفای کرونباخ |
پایایی ترکیبی (CR) |
میانگین واریانس استخراج شده (AVE) |
معیار مدل‌های ساختاری شاخص ضریب تعیین متغیرهای مکنون درون‌زا (R2) |
|
|
تبلیغات رسانه‌ای |
743/0 |
839/0 |
568/0 |
|
|
دینداری |
725/0 |
819/0 |
505/0 |
|
|
مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
741/0 |
771/0 |
545/0 |
515/0 |
|
نگرش درزمینۀ امور خیریه و وقف |
8/0 |
854/0 |
515/0 |
523/0 |
همانطورکه در جدول 3 مشاهده می‌شود، نتایج ضریب آلفای کرونباخ پایایی ترکیبی متغیرها در تمامی سازه‌های این تحقیق، مقداری بالاتر از 7/0 به‌دست آمد که نشان‌دهندۀ مورد قبول بودن نتایج پایایی سازه‌ها در این متغیرهاست. همچنین، بیشتر‌بودن مقدار R2 از 33/0 بر قوّت رابطه بین سازه‌های درون‌زا و برازش مناسب مدل دلالت دارد. مقدار میانگین واریانس استخراج‌شده، پس از حذف گویه‌های 2، 11 و 18 مدنظر قرار گرفت که مقداری بیشتر از 5/0 به‌دست آمد. همچنین، در مقایسۀ میان پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراج‌شده، CR از AVE بزرگتر بود. برای بررسی آزمون فورنل و لارکر، ریشۀ دوم AVE محاسبه شد و در قطر ماتریس جدول 4 قرار گرفت و با بیشتر‌بودن مقدار ریشۀ دوم میانگین واریانس تبیین‌شده (AVE) از تمامی ضرایب همبستگی متغیر مربوط با باقی متغیرها، روایی واگرا تأیید می‌شود. می‌توان نتیجه گرفت که روایی واگرا مناسب است. این نتایج نشان می‌دهد قدرت پیش‌بینی مدل درخصوص این متغیرها، در حد مطلوبی است.
جدول 4- ماتریس همبستگی و بررسی روایی واگرا به روش فورنل و لارکر
Table 4- Correlation matrix and divergent validity check by Fornell and Larker method
|
تبلیغات رسانه‌ای |
دینداری |
مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
نگرش درزمینۀ امور خیریه و وقف |
|
|
تبلیغات رسانه‌ای |
754/0 |
|||
|
دینداری |
71/0 |
711/0 |
||
|
مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
727/0 |
611/0 |
738/0 |
|
|
نگرش درزمینۀ امور خیریه و وقف |
632/0 |
659/0 |
731/0 |
718/0 |
باتوجهبه مدل نمایش‌یافته در شکل‌های 2 و 3، نتایج فرضیه‌های تحقیق در جدول 5 نمایش داده شد. شایان ذکر است برای ارزیابی نقش میانجی نگرش خیران، در دو فرضیۀ ششم و هفتم از آزمون سوبل بهره گرفته شد.
جدول 5- فرضیه‌های تحقیق
Table 4- Research assumptions
|
شمارۀ فرضیه |
رابطۀ میان متغیرها |
مقدار بار عاملی |
مقدار آمارۀ T |
نتیجۀ فرضیه |
|
||||
|
فرضیۀ اول |
تبلیغات رسانه- مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
574/0 |
888/4 |
تأیید فرضیه |
|||||
|
فرضیۀ دوم |
دینداری- مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
613/0 |
075/5 |
تأیید فرضیه |
|||||
|
فرضیۀ سوم |
نگرش خیران- مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
612/0 |
057/5 |
تأیید فرضیه |
|||||
|
فرضیۀ چهارم |
تبلیغات رسانه- نگرش خیران |
594/0 |
902/4 |
تأیید فرضیه |
|||||
|
فرضیۀ پنجم |
دینداری- نگرش خیران |
550/0 |
848/4 |
تأیید فرضیه |
|||||
|
فرضیۀ ششم |
تبلیغات رسانه- نگرش خیران- مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
مقدار به‌دست‌آمده از آزمون سوبل |
|
||||||
|
520/3 |
تأیید فرضیه |
||||||||
|
فرضیۀ هفتم |
دینداری- نگرش خیران- مشارکت در انجام امور خیریه و وقف |
539/3 |
تأیید فرضیه |
||||||
5- نتیجه‌گیری و پیشنهادها
هدف از انجام پژوهش حاضر، بررسی تأثیر تبلیغات رسانه و دینداری اسلامی بر مشارکت در خیرات و وقف با در نظر گرفتن نقش میانجی نگرش خیران در میان خیران مدرسه‌ساز استان مازندران بود. در نظر گرفتن نقش میانجی نگرش خیران در رابطۀ میان تبلیغات رسانه و دینداری با مشارکت در انجام امور خیریه و وقف، بر الگوی فکری نوع‌دوستی و رفتارگرایی استوار است و سعی دارد تصویری مناسب را از مفهوم مشارکت در امور خیریه و وقف در میان مسلمانان نشان دهد. تشویق به آموزش انجام امور خیر و وقف از کودکی به‌ویژه در خانواده‌ها و سرمایه‌گذاری برای رشد نگرش کودکان از سنین پایین و نهادینه‌شدن این نگرش مثبت، میتواند آثار انکارناپذیری در سال‌های بعد داشته باشد. بستر‌سازی آموزش و تشویق به انفاق در میان کودکان میتواند با تهیه و تدوین انیمیشن‌های خوش‌ساخت و کتاب‌های داستانی باکیفیت و توزیع مناسب این کتاب‌ها در مدارس و همچنین فرهنگ‌سازی در میان معلمان و درخواست همکاری در این زمینه، به‌خوبی صورت پذیرد. تبلیغات رسانه بر نگرش خیران در انجام امور خیریه و وقف اثرگذار است؛ نتیجه‌ای که در تحقیقاتی چون رتنسری و همکاران (2023) نیز دیده شد. اطلاعات رسانه‌ها، مردم را به باورها و پیش‌فرض‌های مثبت دربارۀ نقش بدون‌انکار خود در پیشبرد زندگی دیگران یا نقش مثبت خود در جامعه سوق می‌دهد. اطلاع‌رسانی، مؤمنان را قادر می‌سازد تا پول خود را در قالب خیرات اهدا کنند. از لحاظ نظری، اطلاعات رسانه‌ها به‌ویژه در تبلیغات، نه‌تنها تأثیر مثبت و بسیار مهمی در آموزش مسلمانان، که در افزایش تمایل آنها به اهدای وقف نقدی دارد. سازمان‌های نظارتی باید با مشارکت رسانه‌ها برنامه‌های خوش‌ساخت و با سبک تولید امروزی و کارشناسی‌شده‌ای را در دستور کار تولید قرار دهند که دانش و درک عمومی از امور خیریه و وقف را افزایش دهند و جنبۀ انسان‌دوستی، دینداری و گشایش در امور زندگی هم‌میهنان را برجسته کنند. استمرار این برنامه‌ها، بازگشت به نتایج انفاق‌های صورت‌گرفته، نمایان‌ساختن نتایج انفاق‌های بزرگ و موفقیت فرزندان محروم این سرزمین پس از دستیابی به امکانات بیشتر، میتواند نگرش خیران را به انفاق بهبود بخشد. از سوی دیگر، تبلیغات رسانه، بر مشارکت خیر در انجام امور خیریه و وقف اثرگذار است؛ نتیجه‌ای که در تحقیقاتی چون پاساریبو و کمورا (2024)، رتنسری و همکاران (2023)، علینقیان و یزدان (1403) نیز دیده شد. ایجاد سیاست‌هایی که نتیجۀ مشارکت در امور خیریه را شفاف‌تر به اطلاع مردم برساند یا مشارکت در امور خیر را آسان‌تر کند، میتواند این مشارکت را در میان مردم افزایش دهد. برای ترویج مشارکت، مدیران مؤسسات خیریه می‌توانند از ارتباطات استراتژیک و ابتکارات بازاریابی برای اعمال نفوذ اطلاعاتی استفاده کنند.
دینداری تأثیر معناداری بر نگرش خیران دارد؛ نتیجه‌ای که در تحقیقاتی چون پاساریبو و کمورا (2024)، اسلم و همکاران (2024) نیز دیده شد. سطح دینداری فرد تعیین‌کنندۀ مهمی برای نگرش مثبت به مشارکت در وقف نقدی است؛ بنابراین، در دورۀ سخت کنونی که شرایط اقتصادی به‌ویژه برای اقتصادهای نوپا و شرکت‌های کوچک ناپایدار بوده و سبب بسته‌شدن بسیاری از آنها شده است، مناسب است که از یک سو رسانه‌ها و از سوی دیگر علمای دین و بزرگان بازار، امور خیریه را در مجامع، مراسم مذهبی یا مساجد ترویج دهند. همچنین، در مجامع رسمی خیران را بیشتر تکریم کنند و رفتار آنها را به‌عنوان الگوهای بزرگ سخاوت به اطلاع عموم برسانند تا این اطلاع‌رسانی، نگرش مثبت در میان سایر بزرگان صنایع و بازار ایجاد کند. دینداری تأثیر معناداری بر مشارکت خیران در انجام امور خیر و وقف دارد. این نتیجه در تحقیقاتی چون اسلم و همکاران (2024) نیز دیده شد. مسلمانان می‌خواهند دارایی خود را با دیگران به اشتراک بگذارند تا از طریق توزیع ثروت که ناشی از ایمان و اعتقاد آنهاست، نیازمندان بتوانند از آسایش و رفاه زندگی لذت ببرند. سهولت در مشارکت، با پرداخت وجوه هرچند ناچیز در ایجاد نگرش مثبت مهم است. مؤسسات خیریه و وقف با بهبود امکانات بانکداری اینترنتی خود و بهره‌گیری از دسترسی بیشتر به امکانات آنلاین، می‌توانند فعالیت‌های خود را به‌صورت شفاف‌تری به اطلاع شهروندان برسانند. این امر سبب ارتقای نگرش مثبت می‌شود. همچنین، باعث می‌شود نسل جوان و باسواد برای ترویج امور خیریه، به فناوری اطلاعات به‌صورت آنلاین دسترسی داشته باشند. نگرش خیران بر مشارکت آنها در انجام امور خیر تأثیر دارد، در تحقیقاتی مانند امین و همکاران (2024)، ایوب و همکاران (2024) نیز به همین نتیجه دست یافته شد. تغییر نگرش و درک افراد میتواند به تغییر در علاقۀ مردم منجر شود.
بنابراین باتوجهبه نیاز حال حاضر جامعۀ ایران و با در نظر گرفتن نگرش‌های عمیق مذهبی در میان مردم پاک این سرزمین اسلامی، مشارکت در خیرات و وقف اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا خیران محلی در هر خطه‌ای از این سرزمین پهناور، توانایی نیازسنجی دقیق کاستی‌ها و ارتقای سطح زندگی مردم به‌ویژه نسل آیندۀ وطن خود را دارند. مشارکت و احساس وظیفۀ خیران، به‌خصوص خیران مدرسه‌ساز، میتواند مشکلات بی‌شماری را در کشور رفع کند؛ مشکلاتی که اگر جامعه برای حل آنها فقط منتظر کمک دولت باشد، نمی‌توان به رفع تک‌تک آنها به‌صورت مطلوب امید بست یا به زمانی طولانی نیاز است. حال همانطورکه گفته شد، بهبود نگرش خیران و فراخوان عوامل انسانی، اخلاقیات و زهد و پارسایی این افراد، تبلیغات رسانه‌ای و نمایان‌ساختن اثرات بی‌پایان انفاق‌های صورت‌گرفته، و بیدارسازی وجدان جمعیت عظیم دیندار کشور سبب افزایش مشارکت می‌شود. با این افزایش مشارکت می‌توان شاهد تغییرات شگرفی در سازندگی این مرز و بوم بود. خیران نیز در دنیا و آخرت به اهداف والای خود دست می‌یابند.
این مطالعه، نگرش و مشارکت مردم خیر استان مازندران را در امور خیریه با نظرخواهی از جامعۀ خیران مدرسه‌ساز این استان بررسی کرده است. در تحقیقات آینده می‌توان عوامل مؤثر بر استمرار مشارکت در امور خیریه، عوامل ایجادکنندۀ انگیزه ازمنظر مؤسسات خیریه و وقف، و پتانسیل وقف را در ایجاد نگرش‌های آرمانی ساخت جامعۀ پیرامونی باتوجهبه نقش تاریخی آن بررسی کرد. محققان می‌توانند مطالعاتی تجربی را دربارۀ عملیات اوقاف در حوزه‌های قضایی مختلف و نقش آن در توانمندسازی فقرا انجام دهند.
[1] OIC
[2] Pasaribu & Kemora
[3] Amin et al.
[4] Aslam et al.
[5] Ayub et al.
[6] Al-Shamali et al.
[7] Ratnasari et al.
)