نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکترای علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، مدرس دانشگاه فرهنگیان،تهران،ایران
2 نویسنده مسئول :استاد گروه علوم تربیتی(برنامه ریزی درسی)، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
تحلیل اسناد سیاستگذاری حوزه آموزش ابتدایی ایران نشان میدهد که نیکوکاری در آنها با این رویکرد که «امر نیکوکاری پدیدهای مذهبی است و در گستره مومنان اصولا و در مواقع لازم برای پوشش دادن به دوستان» باید دنبال شود، مورد نظر بوده است. واقعیتها آشکار میکند که مبحث نیکوکاری با لحاظ همه مفاهیم مربوط به آن (حتی با مشابهت اندک)، در اسناد فرادستی از جمله «چشمانداز بیست سالهی جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 شمسی» شش مورد، «سیاستهای کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش» سه مورد و «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» سی مورد مطرح شده است؛ که اصولا تاکید آنها بر «ایثار و فداکاری» با معنای دفاع از ایدههای حاکمیت است. در سند مربوطتر به حوزه برنامه درسی یعنی «برنامه درسی ملی» بیست و هشت مورد از مفاهیم مربوط به نیکوکاری با تمرکز بر ایثار به معنای دفاع از حق (به روایت حاکم)، استفاده شده است. همین سیاستگذاریها در برنامه درسی مدرسه یعنی «کتابهای درسی» دوره ابتدایی تبلور یافته و بیش از همه کتابهای درسی «قرآن» و «هدیههای آسمان» برای طرح آموزهها مورد استفاده قرار گرفتهاند.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Childhood is of fundamental importance for basic and universal education. One of these basic educations is the transfer of concepts related to moral values, including philanthropy. Philanthropy is one of the basic needs for social life, which is as important as obeying the law. Due to the important position of philanthropy in achieving personal and social perfection, creating a sense of interest in doing philanthropy in children and teenagers is considered one of the important missions of education. In this article, an attempt is made to examine the policy-making and curriculum planning of elementary education in Iran from this point of view.
Research method
To reveal the importance and place of philanthropy in Iran's primary education policies and curricula, the content of upper-level documents and primary course textbooks in terms of the extent of dealing with philanthropy and its examples using a qualitative approach and inductive content analysis method was investigated. The research community includes the upstream documents of the field of education, i.e. "Twenty-year vision of the Islamic Republic of Iran in 1404 solar horizon", "General policies of transformation in the education system", "Fundamental transformation document of education", "National Curriculum" and "all the textbooks of the elementary school"; the sample was purposefully selected from among them.
Findings
The analysis of the policy documents of Iran's primary education field shows that philanthropy is followed from their point of view with this approach "philanthropy activities are a religious phenomenon that is mostly done for the community of believers and even sometimes only for friends". The facts reveal that the topic of philanthropy, with all its related concepts (even with a slight similarity), in the upstream documents, including "Twenty-year vision of the Islamic Republic of Iran in the horizon of 1404 solar", six items, "general policies of creating transformation in the education system", three items and "fundamental transformation document of education", thirty items have been proposed; Basically, their emphasis is on "sacrifice" with the meaning of defending the ideas of sovereignty. In the document more related to the field of curriculum, i.e. "National Curriculum", twenty-eight concepts related to philanthropy are used. These policies have been crystallized in the school curriculum, i.e. "textbooks" of the elementary school, and most of all, "Quran" and "Gifts of Heaven" textbooks have been used to outline the teachings.
Discussion and conclusion
Looking deeply into the content of the upstream documents, it becomes clear that the term philanthropy, which means serving others without expectations, is mentioned only once in the form of "spreading the culture of philanthropy" in the fundamental transformation document. In other documents, the concepts and examples of its counterparts have been taken into consideration, and in many cases, those concepts had a meaning outside of the concept of philanthropy. As a result of the analysis of the policies and curricula of the elementary school in Iran, it was revealed that the education and curriculum based on the limited meaning of philanthropy are followed in such a way that five achievements can be imagined for it: cultivating virtuous students, limiting self-sacrifice to relatives, believing in helping others, encouraging good deeds and endowment in the forms of governance and material assistance to others. Also, the pursuit of policies and teachings related to charity and its equivalent concepts in children's education, which are followed through open curricula, mainly is presented in the context of the "Quran" and "Gifts of Heaven" textbooks with limited meaning. In this study, it was revealed that the desired set of teachings and thoughts related to philanthropy in Iran's primary schools are organized and followed under thirteen basic topics which include: logic, concept, nature, position, types, examples, effects, models, training and order (recommendation), necessity, commemoration, mediating forces and scope of philanthropy.
کلیدواژهها [English]
یکی از کارکردهای مهم آموزش و پرورش، انتقال مفاهیم اخلاقی، اعتقادی و اجتماعی است. این اقدام در خدمت تحکیم شخصیت اخلاقی میباشد که از آن با عنوان پرورش منش[1] یاد میشود. پرورش منش به دانشآموزان کمک میکند تا ارزشها را درونی سازند؛ به طوری که حتی بدون حضور و هدایت والدین و معلمان قادر و راغب به انتخابهای اخلاقی باشند و براساس آنها عمل کنند. پرورش منش، تصورات واقعی و نگرش مثبت دانشآموزان نسبت به دیگران، توانایی آنها در تصمیمگیری و احساس مسئولیت در قبال شرکت در فعالیتهای اجتماعی را پرورش میدهد. در پرورش منش، تمام تلاشها برای پرورش اخلاقیاتی چون شهامت، دلسوزی، فداکاری، تصمیمگیری درست، وفاداری، کمکرسانی، مسئولیتپذیری و قابل احترامبودن به کار میرود. برای درونیشدن هر ارزش سه مرحله وجود دارد: 1. شناخت اخلاقی؛ 2. احساس اخلاقی؛ 3. عمل اخلاقی (میرشاه جعفری و کلباسی، 1394).
برای پرورش و توسعة فضایل اخلاقی و مهارتهای اجتماعی کودکان از بسترهای تربیتی و ابزارهای مختلفی میتوان بهره گرفت؛ یکی از ابزارهای مهم، برنامههای درسی مدارس است. ازطریق طراحی و تدوین برنامههای درسی انتظار میرود انواع مختلف دانش، مهارت و نگرش ازطریق فعالیتهای مدرسه به دانشآموزان انتقال یابد تا از این طریق آنها را برای بر عهده گرفتن نقشها و مسئولیتهایشان در زندگی واقعی آماده سازد (علیخانی، 1383). با وجود این، مسئولیت آموزش فضائل اخلاقی وظیفه تمامی نیروهای تربیتی جامعه ازجمله خانواده، رسانه، مسجد و نهادهای گوناگون اجتماعی است.
نیکوکاری در لغت به معنی «احسان، بخشش، کرم، نکوکرداری، نیککنشی» (فرهنگ آبادیس، 1402)[2] و «لطف، کرم، احسان، برّ، خوبی، مبرت، خیر، کار خیر کردن، دستگیری» (دهخدا، 1402) است. در واقع، به کسانی که دارای این فضائل اخلاقی باشند، افراد نیکوکار گفته میشود. طباطبایی (1367، ج2: 20) واژه نیکوکاری را چنین تعریف میکند: نیکوکاری درحقیقت همان انجامدادن کارها به طرز نیکو و شایسته است؛ شایستگی ازنظر انجام عمل بر پایه ایمان به خداوند سبحان[3] .
دو واژه «احسان» و «انفاق» نزدیکترین واژگان به مفهوم نیکوکاری هستند (بهرامی، 1395). در آموزههای قرآن کریم واژه احسان از ریشه حُسن به معنای زیبایی و نیکی به کار رفته و دارای سه معناست: 1.تفضل و نیکی به دیگران؛ 2. انجام و سروسامان دادن به امور و کارها به وجه نیکو و کامل و 3. انجام اعمال و رفتار صالح (احسان در این کاربرد مترادف با تقوا و پرهیزکاری است) (انصاری و فتحی، 1395).
توماس هابز[4] «نیکوکاری را حظ و کیفی میداند که فرد از اثبات و نمایش نیرومندیهایش میبرد. از این دیدگاه، انسان نیکوکار به خود و به دنیا نشان میدهد از دیگران توانمندتر است. او نمیتواند فقط به فکر خودش باشد، او بهراحتی خواستههایش را به خاطر دیگران که به توانمندی او نیستند، متعلق ساخته و با این کار دقیقاً در حال نمایشدادن برتری خویش است». همچنین، هابز در مقالهای با عنوان «در باب سرشت انسان» نیکوکاری را اینگونه وصف میکند: «برای اثبات و نمایش قدرت یک انسان هیچ حجتی بهتر از این نمیتوان آورد که او نهتنها قادر به تحقق آمال خودش، بلکه قادر به کمک به دیگران در تحقق آمالشان نیز هست؛ معنای نیکوکاری یعنی همین» (ریچلز[5]، ترجمه احمدی، 1388).
محمدی و شیخالاسلامی (1392) نوعدوستی را یک رفتار اجتماعی معرفی کردهاند که تحت تأثیر سطوح مختلفی از متغیّرهای محیطی مانند خانواده، همسالان، محله، ارزشهای دینی، فرهنگ و قوانین قرار میگیرد. دورکیم [6]در تحلیل رفتارهای نوعدوستانه آنها را «منتج از افزایش انسجام اجتماعی بیان میکند و نوعدوستی را اساس زندگی میداند» (Piliavin & Charng,1999). روسو[7] معتقد است «دو غریزه اصلی یعنی صیانت نفس و غریزه نوعدوستی یا دیگرخواهی در طبیعت بشر وجود دارد و انسان ذاتاً خوب و همدل است و دارای وجدانی است که او را به داوری دربارۀ درستی و نادرستی چیزها قادر میسازد» (سبزهای، 1386).
در پژوهش حاضر، نیکوکاری با توجه به پنج دیدگاه تعریف شده است. در دیدگاه نخست، به عمل و رفتاری گفته میشود که از سر خیرخواهی و با نیت کمکرسانی بدون منت و چشمداشت در برابر دیگران بهخصوص افراد نیازمند چون فقرا، محرومین، بیماران، سالمندان و ... انجام میپذیرد. در دیدگاه دوم، معنی نیکوکاری صرفاً خیررسانی برای اشخاص نیست و شامل خیررسانی به تمام موجودات زنده نیز میشود (برای مثال، کمک به حیوانات زخمی). در دیدگاه سوم، نیکوکاری یک وظیفه دینی و شرعی در نظر گرفته شده است که با توجه به تأکید دین مبین اسلام بر این امر، شخص مؤمن به آن میپردازد. در دیدگاه چهارم، نیکوکاری فقط تکلیف شرعی در نظر گرفته نشده است، بلکه از آن بهعنوان یک وظیفه انسانی، اخلاقی و مسئولیت اجتماعی یاد شده است. در دیدگاه پنجم، با استناد به کلام حضرت علی(ع) که میفرماید: «بهترین احسان، همدلی با برادران ایمانی است» (تمیمی آمدی، 1381: حدیت 3023) میتوان گفت نیکوکاری فقط شامل کمکهای مادی نیست و سایر نیازهای اساسی انسان چون همدلی، محبت، همفکری و کسب آگاهی و دانش را هم میتوان زیرمجموعه عمل نیکوکاری قرار داد. همچنین، در این مقاله علاوه بر دیدگاههای فوق نسبت به مفهوم نیکوکاری، مصادیق نیکوکاری نیز در تحلیل متون مذکور مدنظر قرار گرفتهاند؛ ازجمله نوعدوستی، مهرورزی، گذشت، ایثار، بخشش، رحمت و رأفت، انفاق، احسان، همدلی، کمک به همنوعان و مراقبت بر حقوق آنان و ...
2-پیشینه پژوهش
- یعقوبی و حسینی اصل نظرلو (1392) در مقالهای با عنوان «پیشبینی شادی براساس بخشودگی، نوعدوستی و معنا در زندگی» به این نتیجه دست یافتند که بین شادی با معنا در زندگی و بخشودگی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
-گلچین و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «تحلیل تجربی رابطه عوامل اجتماعی با گرایش به رفتارهای نوعدوستانه» به این نتیجه رسیدند که هرچه میزان دینداری، اعتماد اجتماعی، خوشایندی تجربههای گذشتۀ افراد از یاریرسانی، مسئولیتپذیری اجتماعی و همدلی شهروندان بیشتر باشد، گرایش به انجام رفتارهای نوعدوستانه نیز بالاتر خواهد بود.
- میرزاپوری (1396) در نتایج پژوهشی با عنوان «تأثیر دینداری اسلامی بر شکلگیری فرهنگ نوعدوستی» بیان کرد که اسلام به دلیل دارابودن قابلیت تولید فرهنگ مبتنی بر ارزشها و هنجارهای انساندوستانه، موجب افزایش اعتماد اجتماعی، هنجارمداری، مسئولیتپذیری و رفتار انساندوستانه نسبت به همنوعان میشود.
- عیاری و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «پدیدارنگاری آسیبشناسانه از آموزش نیکوکاری به کودکان با راهکارهای برونرفت از آن» به بررسی آسیبهای موجود در مسیر درونیکردن ارزش نیکوکاری در کودکان و نوجوانان پرداختند که نتایج مصاحبه نشان دادند عواملی ازجمله نبود برنامههای شاد و خارج از زمان برنامه درسی رسمی برای تدارک فعالیتهای خیرخواهانه، بیروح و خشکبودن شیوههای آموزشی برای انتقال این مفهوم و مصادیق آن، همسونبودن آموزشهای مدرسه با آموزش برخی از والدین در این زمینه، بیاعتمادی به مراکز خیریه و افراد نیازمند توسط برخی خانوادهها، کافینبودن درآمد و مشکلات اقتصادی جهت کمک به دیگران، تمرکز کودکان بر بازی و تفریح بهجای پرداختن به مسائلی چون نیکوکاری، تلقی مفهوم نیکوکاری صرفاً از جنبه مادی آن، کمبود وقت در مدارس، آموزش اشتباه و طفرهرفتن والدین از تدارک برنامههایی برای مشاهده نحوه انجام فعالیتهای خیرخواهانه، عرضه برنامههای ترویج سبک زندگی فردگرایانه و گاهی تجملگرایانه، عدم فرهنگسازی مناسب برای شرکت خودجوش در فعالیتهای نیکوکاری، عدم تدارک فعالیتهای نیکوکارانه ویژه کودکان و نوجوانان در جامعه، نبود نهادی با افراد متخصص جهت آموزش نیکوکاری به کودکان ازجمله آسیبهای موجود در نهادینه کردن ارزش و جایگاه نیکوکاری در کودکان و نوجوانان بوده است.
- افراسیابی و محمدی (۱۳۹۲) به بررسی «عوامل اجتماعی مرتبط با نوعدوستی در میان معلمان شهرهای یزد و نورآباد» اقدام کردند و نتایج آنها نشان داد که میزان نوعدوستی معلمان به شکل معناداری بیشتر از حد متوسط است و متغیرهای سرمایه اجتماعی، سن، احساس امنیت اجتماعی، پایبندی دینی و محل خدمت رابطه معناداری با نوعدوستی دارد.
- اسکندری نسب (1392) در پژوهشی با عنوان «بررسی مفاهیم ایثارگری در کتابهای دینی دوره ابتدایی 91-92» به بررسی مؤلفههای فرهنگ ایثار و شهادت در کتابهای دینی قرآن و هدیههای آسمانی پرداخت و نشان داد مفهوم ایثارگری بهطور گسترده در کتابهای دینی مدارس ابتدایی مطرح شده است.
نتایج برخی تحقیقات همچون تحقیق ام سی گینلی و کارلو۱ (2007) به این اشاره داشت که کودکان دارای رفتار نوعدوستی، سطح سلامت بالاتر و تواناییهای تحصیلی بهتری دارند و درمقابل، کودکانی که رفتار ضد اجتماعی٢ دارند تنها، غمگین و عصبیاند و مهارتهای تحصیلی کمتری در مقایسه با دیگران دارند.
نتایج پژوهشهای فوق بیانگر برخی از جنبههای نیکوکاری همچون تأثیرات روانی، تربیتی، اجتماعی و اقتصادی، آسیبهای موجود در مسیر آموزش مفاهیم نیکوکاری، میزان و نحوه پرداختن به مفاهیم اخلاقی و مسئولیتهای اجتماعی در کتب درسی هستند. هم اکنون پرسش این است که با توجه به اینکه طی دهه آخر قرن چهاردهم شمسی که به طور اساسی اسناد تحولی نظام آموزشی ایران تصویب و به اجرا گذاشته شد، رویکرد و دستاورد این اسناد در حوزه آموزش نیکوکاری به کودکان دبستانی چیست.
3-پرسشهای مدنظر
در این مقاله پرسش اساسی این است که «آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی ایران چگونه است؟» در پیگیری این پرسش، دو جنبه اساسی مطرح بود: نخست، سیاستگذاریهای آموزش نیکوکاری به کودکان دبستانی و دوم واقعیتهای آموزش نیکوکاری به کودکان دبستانی. در پیگیری سیاستهای نیکوکاری پرسش این است که در اسناد بالادستی نظام آموزشی، چه فرصتهایی برای آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی فراهم شده است. در تشریح واقعیتهای آموزش نیکوکاری این پرسش مطرح است که در متن و محتوای کتابهای درسی دوره ابتدایی چه مباحث و فرصتهایی برای آموختن نیکوکاری لحاظ شده است.
4- روش بررسی
در این پژوهش، روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شد تا پاسخ هر دو پرسش آشکار شود. این رویکرد شیوهای مناسب برای به دست آوردن نتایج معتبر و پایا، از دادههای متنی بهمنظور ایجاد دانش، ایده جدید، ارائه حقایق و راهنمای عملی برای عملکرد است که ازطریق تفسیر ذهنی اطلاعات از محتوا به طبقهبندی نظاممند، کدبندی و تمسازی یا طراحی الگوهای مفهومی پرداخته میشود. درواقع، هدف از این شیوه فشردهکردن، توصیف وسیع یک پدیده و دستاورد این تحلیل، مفاهیم یا طبقات توصیفی پدیدهها است. معمولاً هدف این فرایند، ساخت یک مدل، ایجاد سیستم مفهومی، نقشه مفهومی یا طبقات معنادار است.
دو رهیافت اصلی در تحلیل محتوای کیفی وجود دارد که شامل تحلیل محتوای استقرایی و قیاسی است که در پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کیفی به روش استقرایی استفاده شده است. در این روش، به بررسی و استنتاج موضوعها و تمها، از اطلاعات خام پرداخته میشود که گاهی به طرح نظریه میانجامد (ایمان و نوشادی، 1390).
در این مقاله، تمام کتابهای درسی دوره ابتدایی و چهار سند بالادستی یعنی «چشمانداز بیست سالۀ جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 شمسی»، «سیاستهای کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش»، «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش»، «برنامه درسی ملی» تحلیل شدند. تحلیل به شیوه جزء به جزء متن دنبال شد و از این طریق به گزینش و انتخاب مفاهیم در راستای هدف مدنظر یعنی واکاوی جایگاه نیکوکاری و مصادیق آن اقدام شد. این عمل موجب شد روند کار مرحله به مرحله به سمت تعیین واحد معنا و فشردهساختن آن پیش رود تا زمانی که طرحریزی رمزها از متن ظهور یابد و کدگذاری انجام شود. سپس براساس شباهتها و تفاوتهای حاصل و در صورت داشتن زمینهای مشترک، رمزها ادغام و کدگذاری انجام شد و سپس این مقولهبندی از سازماندهی و گروهبندی کردن رمزها بهصورت خوشههای معنادار[8] یا همان مفاهیم کلی حاصل از جمعبندی این مقولهها با عنوان کدگذاری انتخابی یا گزینشی، دستهبندی شد. از این طریق، مفاهیم و معانی ملحوظ در اسناد و منابع شناسایی و تدوین شد.
5-یافتههای پژوهشی
1-5-تصویر آموزش نیکوکاری در اسناد بالادستی برنامه درسی ایران
در پاسخ به سؤال اول پژوهش از روش تحلیل محتوای استقرایی استفاده شد و برای این منظور چهار سند بالادستی بررسی شدند و فراوانی تمامی عبارت مربوط به مفهوم نیکوکاری و مصادیق آن استخراج شد که نتیجه آن در جداول 1 نشان داده میشود:
جدول (1): تعداد فراوانی واژه نیکوکاری و مصادیق آن حاصل از تحلیل محتوای اسناد بالادستی
Table (1): The number of frequency of the word of Philanthropy and its examples from the content analysis of the above-mentioned documents
|
سیاستهای تحول آموزش و پرورش |
سند چشمانداز 1404 |
برنامه درسی ملی |
سند تحول بنیادین آموزش وپرورش |
اسناد کلید واژگان |
|
0 |
0 |
0 |
1 |
نیکوکاری |
|
0 |
0 |
0 |
2 |
خیرخواهی |
|
0 |
0 |
3 |
0 |
احسان |
|
0 |
0 |
4 |
0 |
نوعدوستی |
|
1 |
2 |
3 |
5 |
ایثار و فداکاری |
|
1 |
1 |
2 |
4 |
مسئولیتپذیری |
|
0 |
0 |
2 |
2 |
مهرورزی |
|
0 |
0 |
2 |
1 |
همدلی |
|
1 |
0 |
2 |
4 |
عدالتخواهی |
|
0 |
2 |
2 |
4 |
خدمت و کمک به محرومین |
|
0 |
0 |
1 |
2 |
مشارکت اجتماعی |
|
0 |
0 |
0 |
1 |
کمک به حادثه دیدگان |
|
0 |
0 |
0 |
1 |
دفاع از محرومین و مستضعفان |
|
0 |
1 |
1 |
1 |
حرکتهای خیرخواهانه مردمی |
|
0 |
0 |
0 |
2 |
مشارکت در وقف و امور خیریه |
|
0 |
2 |
2 |
0 |
کمک به کاهش فقر در جامعه |
|
0 |
0 |
1 |
4 |
آموزش در مناطق محروم |
|
0 |
0 |
2 |
0 |
تلاش در حل مشکلات دیگران |
|
1 |
1 |
1 |
0 |
ترجیح نیازهای دیگران به نیازهای خود |
نتایج حاصل از تحلیل محتوای اسناد بالادستی نشان دادند واژه نیکوکاری فقط یکبار در سند تحول بنیادین در قالب «بسط فرهنگ نیکوکاری» مطرح شده و در سایر اسناد به سایر مفاهیم و مصادیق آن ازجمله خیرخواهی، مهرورزی، فداکاری، آموزش در مناطق محروم، کمک به زلزلهزدگان و محرومین، ایثارگری، تلاش در حل مشارکت اجتماعی، توانمندسازی دانشآموزان مناطق محروم و مرزی، دفاع از محرومان و مستضعفان، مشارکت دانشآموزان در هنگام وقوع حوادثی چون سیل و زلزله و ... اشاره شده است.
برخی از مفاهیم مطرح در اهداف و چشماندازهای اسناد بررسیشده نشان میدهند هدف آن است که دانشآموزان از شایستگیهای پایه مربوط به نیکوکاری با معنایی خاص برخوردار باشند. در سند برنامه درسی، توجه به این امر در برخی حوزهها بیشتر بوده و در برخی حوزهها به آن توجه چندانی نشده است. یکی از نکات مثبت جایگاه نیکوکاری در برنامه درسی ملی، توجه به آن از سطح خرد تا کلان یعنی از سطح خانواده تا جهانی است که نیکوکاری و مصادیق آن را محدود به جغرافیای محلی نمیکند. همچنین، یکی دیگر از نکات مثبت در برنامه درسی ملی، ارائه راهکار غیرمستقیم اما تأثیرگذار در کاهش و ریشه کن کردن فقر است که آن هم مربوط به حوزه آموزش کار و فناوری میباشد. در این سند، مهارتآموزی و یادگیری فناوری و کار باعث افزایش درآمد و پیشرفت مالی فرد، مشارکت در زندگی اجتماعی و اقتصادی، کاهش فقر و ... بیان شده است. در تفسیر این بند میتوان گفت دانشآموزان بهعنوان عضوی از جامعه، بهویژه در زندگی آتی، اگر بتوانند کار و مهارتی را بیاموزند و از این طریق به بهبود وضعیت اقتصادی خود و جامعه کمک کنند، تأثیر حداقلی کسب چنین مهارتی باعث میشود شخص جزو اقشار نیازمند جامعه قرار نگیرد؛ البته این مباحث با مفهوم نیکوکاری مطرح در برنامه درسی ملی و سند تحول آموزش و پرورش همخوانی دارد. در آنجا نیکوکاری اصولاً خدمتی مادی به دیگری است. یعنی نخست، اقتصادیبودن و دوم، بینالاشخاصی بودن آن مطرح است. این نوعی نگاه محدود به نیکوکاری است که ترویج میشود.
همچنین، روح حاکم بر سند چشمانداز توسعه در افق 1404 آن است که ایران کشوری توسعهیافته باشد. اهدافی ازقبیل «جامعهای به دور از فقر، فرصتهای برابر و توزیع مناسب درآمد» و «افزایش قدرت خرید گروههای کمدرآمد، محروم و مستضعف، کاهش فاصله بین دهکهای بالا و پایین درآمدی جامعه بهوسیله مهار تورم» در برنامههای مبتنی بر این سند، همه چنین رویکردی را نشان میدهند. رسیدن به این اهداف یکی از عواملی است که به کاهش فقر و فاصله طبقاتی غنی و فقیر کمک میکند. یکی دیگر از نکات شایان توجه در این سند، این است که این سند با هدف تبیین افقی برای توسعه ایران در زمینههای مختلف فرهنگی، علمی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی طراحی شده است؛ در صورتی که امر کمکرسانی و فقرزدایی بیشتر در بخش اقتصادی آن بیان شده است. با توجه به رویکرد حاکم بر این سند که به رفاه عمومی توجه دارد، مسئلۀ نیکوکاری بهنحو مرسوم آن مطرح نشده است. آنچه مدنظر این سند است چنین صورتبندی میشود که: «غنیکردن خود و کمک به توسعه کشور یعنی نیکوکاری».
در ابلاغیه سیاستهای کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش به خود واژه نیکوکاری اشارهای نشده است؛ اما مفاهیمی در جهت رشد و پرورش حس خیرخواهی، جمعگرایی و ایثارگری در دانشآموزان بیان شده است. روح حاکم بر این سیاستها ایثارگری را به معنای تلاشی برای گسترش حکومت اسلامی در نظر میگیرد؛ حتی وقتی بحث ایثار در سطح خرد و موضوع در ارتباط با خودیها مطرح است و البته جنبه مادی دارد. بعد از جستجوی در اسناد بالادستی مواردی از افعال و انتظاراتی که در ذیل مفهوم نیکوکاری و مصادیق آن قرار داده میشوند، شناسایی شدند. عباراتی که در آنها واژه نیکوکاری و مصادیق آن به کار گرفته شده بود، با عنوان «آنچه در اسناد مطرح است» در نظر گرفته شد و بعد معنای آنها با عنوان «آنچه میتوان دریافت» استخراج و در جدول شماره 2 ارائه شد.
جدول (2): دستاوردهای حاصل از تحلیل محتوای اسناد بالادستی
Table (2): The results of the content analysis of upstream documents
|
آنچه در اسناد مطرح است |
آنچه میتوان دریافت |
|
- پرورش حس مسئولیتپذیری در برابر دیگران بهویژه نسبت به محرومان و مستضعفان - پرورش حس ایثارگری و فداکاری - پرورش حس مهرورزی، رأفت، همدلی و محبت - پرورش حس نوعدوستی و علاقمندی به احسان و خیرخواهی - پرورش حس مسالمتجویی و جمعگرایی - پرورش شخص تکریمکننده دیگران ازجمله والدین، معلم و ... - پرورش شخص مقدمشمارنده منافع جمعی بر فردی - پرورش حس احترام و خدمترسانی به بزرگسالان - پرورش مهارت کمکرسانی به حل مشکلات مسلمانان خصوصاً مسلمانان ستمدیده - توجه به خدمات عامالمنفعه و ماندگار - کمک به حل مشکلات جهانی ازجمله روابط ظالمانه، فقر، بیماری و تبعیض - توسعه حمایت از مظلومین و مستضعفین - کمک به افزایش قدرت خرید گروههای کمدرآمد، محروم و مستضعف - کمک به تأمین مسکن گروهای کمدرآمد و نیازمند -کمک به کاهش فقر در مناطق روستانشین - توجه به حمایت تحصیلی در مناطق محروم - تشویق واقفین و خیرین به مشارکت در مدرسهسازی - توجه به مدیریت صحیح موقوفات و امور خیریه |
1. پرورش دانشآموز نیکوکار
2. محدودسازی ایثارگری و فداکاری به خودیها
3. باورداشتن کمک به دیگران
4. تشویق به امور خیر و وقف
5. کمک مادی به دیگران
|
درنهایت، پنج هدف یا رویکرد از اسناد بالادستی در رابطه با توجه به مقولات مرتبط با نیکوکاری استخراج شدند که در ادامه توضیح داده میشوند:
2-5-تصویر نیکوکاری در کتابهای درسی دوره ابتدایی ایران
در پژوهش حاضر، همه کتابهای درسی دوره ابتدایی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و تمام واژههایی که مربوط به مقوله نیکوکاری و مصادیق آن بودند، شناسایی و استخراج شدند. در جداول زیر آن دسته از کلمات و مفاهیم مربوط به نیکوکاری که در هر یک از موضوعات درسی مانند درس قرآن به تفکیک هر پایه تحصیلی آمده است، بهصورت یکجا قرار گرفتند تا نتایج ملموستری از وضعیت محتوای مرتبط با نیکوکاری در هر پایه و میزان تقویت مفاهیم آن نسبت به پایه قبلی را نشان دهد.
جدول (3): تحلیل محتوای کتابهای درسی قرآن دوره ابتدایی
Table (3): Content analysis of Quranic textbooks in elementary school
|
آموزههای نیکوکاری |
درس |
پایه |
|
- به پدر و مادر خود نیکی کنید (اسراء، 23) - هدیه پدربزرگ به نوههایش |
3 |
اول |
|
- هدیه امام حسین(ع) به معلم قرآن فرزندش |
4 |
|
|
- از آنچه به شما روزی دادهایم انفاق کنید |
6 |
|
|
- خدا نیکوکاران را دوست دارد (آل عمران، 134) - که تو را از نیکوکاران میبینیم (یوسف، 36) - ما نیکوکاران را این گونه پاداش میدهیم (صافات، 37) - نیکویی کنید که خدا نیکوکاران را دوست میدارد (بقره، 195) - سفارش به نیکی به پدر و مادر (نساء، 36) - فَاستَبِقُوا الخَیراتِ |
3 |
دوم |
|
- و تا زنده هستم به نماز و زکات سفارش کرده است (مریم، 19) - وَاللهُ یُحِبَّ المُحسِنینَ |
4 |
|
|
- اِنَّ اللهَ یَامُرُ بِالعدلِ وَ الاِحسانِ - وَکانَ یَامُرُ اَهلَه بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ - آیا آن را که روز جزا را دروغ میشمرن، دیدی؟ او همان کسی است که یتیم را به اهانت میراند و مردم را به طعامدادن به بینوا وا نمیدارد. پس وای بر آن نمازگزارانی که در نماز خود سهلانگارند، آنان که ریا میکنند و از دادن زکات دریغ میورزند (ماعون، 1تا7) |
10 |
|
|
- پاداش کار خوب، خوبیکردن است (الرحمن، 60) - وَاَحسِنوا اِنَّ اللهَ یُحِبُّ المُحسِنینَ - ما اجر نیکوکاران را ضایع نخواهیم کرد (کهف، 121) - رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است (الاعراف، ۵۶) - آنان که نیکوکارند در حیات دنیا هم نیکی و خوشی بینند (نحل، 309) - خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کردهاند و کسانی که نیکوکارند (نحل، 128)- پس تو از آنها درگذر که خدا نیکوکاران را دوست میدارد (مائده، 13) |
11 |
|
|
- پیامبر در انجام کارها به مردم کمک میکرد و به عیادت بیماران میرفتند |
12 |
|
|
- آنان را جز این فرمان ندادند که خدا را بپرستند؛ در حالی که در دین او اخلاص میورزند و نماز گزارند و زکات دهند این است دین درست و راست (بیّنه، 5) - و هر دو راه را بدو کردیم، ولی نخواست از گردنه بالا رود، تو چه دانى که آن گردنه چیست، بندهای را آزادکردن یا در روز گرسنگى طعامدادن به یتیمى خویشاوند یا بینوایى خاک نشین (البلد، آیات، 10 الی 16) |
درس آخر |
|
|
- همانا خداوند فرمان به عدل و احسان میدهد (نحل، 90) |
13 |
سوم |
|
- دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشان و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان و گدایان بدهد (بقره، 177) |
16 |
|
|
- و هم بر دوستی او (یعنی خدا) به فقیر و طفل یتیم و اسیر طعام میدهند (انسان، 8) |
21 |
|
|
- وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًاٌ (اسراء، 23) - و (ای رسول ما) تو خود حقوق خویشاوندان و ارحام خود را ادا کن و نیز فقیران و رهگذران بیچاره را به حق خودشان برسان و هرگز (در کارها) اسراف روا مدار (اسراء، 26 ) - کارهای خوب را زودتر از دیگران انجام دهید(مائده48) - هرکس ذره ای خوبی کند، نتیجه کارش را میبیند و هرکس ذره ای بدی کند، نتیجه کارش را میبیند (زلزال،آیه های7 و 8) - همانطور که خدا به تو خوبی کرده است، به دیگران خوبی کن (قصص، 77) |
(انس با قرآن) |
|
|
- و نماز بخوانید و زکات بدهید (بقره، 43) |
1 |
چهارم |
|
- و نماز را به پا دارید و زکات بپردازید و در راه خدا قرض نیکو بدهید (مُزَّمِل، 20) |
7 |
|
|
- و مرا سفارش کرده که نماز بخوانم و زکات بدهم تا وقتی زنده هستم (مریم، 31) و مرا نیکوکار به مادرم قرار داد ... |
8 |
|
|
- ای مؤمنان، از آنچه خدا به شما روزی داده است، انفاق کنید (بقره، 254) - مَثل کسانی که انفاق میکنند اموالشان را در راه خدا، مانند مَثل دانهای است که میرویاند هفت خوشه و در هر خوشه صد دانه است (بقره، 261) - حدیثی از حضرت فاطمه(س): من خواندن قرآن، نگاهکردن به چهره رسول خدا و انفاق در راه خدا را بسیار دوست دارم - و نماز به پا دارند و از آنچه روزیشان کردیم انفاق کنند (حج، 35) - شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصان خدا نخواهید رسید، مگر از آنچه دوست میدارید و محبوب شماست در راه خدا انفاق کنید (آل عمران، 92) - ای اهل ایمان، انفاق کنید از بهترین آنچه اندوختهاید و از آنچه برای شما از زمین میرویانیم (بقره، 267) - و شما هرچه (در راه رضای حق) انفاق کنید، به شما عوض میبخشد و او بهترین روزیدهندگان است (سبا، 39) |
9
|
|
|
- هدایت و رحمتی برای نیکوکاران؛ کسانی که برپا میدارند نماز را و میپردازند زکات را (لقمان، 3و4) - وَ اَحسِنوا اِنَّ اللهَ یُحِبُّ المحسِنینَ - فَاآقیمُوا الصُّلاةَ وَ ءاتُو الزَّکاةَ |
1
|
پنجم |
|
- احسان و مهماننوازی حضرت ابراهیم(ع) و همسرش سارا - هر کس کار نیکی انجام دهد، ده برابر به او پاداش دهند - در نیکیکردن و کارهای خوب به یکدیگر کمک کنید، ولی در گناه و کارهای بد همکاری نکنید (مائده، 2) |
4 |
|
|
- مَّثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنبُلَةٍ مِّئَةُ حَبَّةٍ وَاللّهُ یُضَاعِفُ لِمَن یَشَاء (بقره، 261) - سخن خوب و عفو و گذشت بهتر است از بخششی که به دنبال آن آزار و اذیت باشد (بقره، 263) - و هم بر دوستی او (یعنی خدا) به فقیر و طفل یتیم واسیر طعام میدهند (انسان، 8) |
7 |
|
|
- خداوند به رعایت عدالت و نیکی به دیگران دستور میدهد (نحل، 90) |
8 |
|
|
- آنان (افرادی که از روزیشان، انفاق میکنند) هستند که حقا مؤمنند، براى آنها نزد پروردگارشان درجات و آمرزش و روزى نیکو خواهد بود (انفال، 4) |
10 |
|
|
- وَاَقیمُوا الصَّلاةَ وَ اتُو الزَّکاةَ وشاَقرِضُوا اللهَ قَرضًا حَسَنً - از آنچه به ایشان روزی دادیم، انفاق میکنند |
1
|
ششم |
|
- اینها پیش از این از نیکوکاران بودهاند (ذاریات، 16) - و در اموالشان برای فقیران و نیازمندان سهم مشخصی قرار میدادند (ذاریات، 19) |
5 |
|
|
- آیا جزا و پاداش نیکی جز نیکیکردن است؟ (الرحمن، 68) |
8 |
|
|
- و انفاق کنید از آنچه به شما رسیده است، پس کسانی از شما که ایمان آوردند و انفاق کردند، برای آنها پاداش بزرگی است (حدید، 7) - وَاَنفِقوا فی سَبیلِ اللهِ ... (سوره بقره، 195) - و انفاق کنند از آنچه به آنها روزی دادیم آشکارا و نهان (رعد، 22) |
10
|
|
|
- ای کسانی که ایمان آوردهاید، چون خواهید که با پیامبر نجوا کنید، پیش از نجواکردنتان صدقه بدهید، این برای شما بهتر و پاکیزهتر است و اگر برای صدقه چیزی نیافتید، خدا آمرزنده و مهربان است (مجادله، 12) - آیا ترسیدید پیش از نجواکردن صدقه بدهید؟ حال که صدقه ندادهاید و خدا هم توبه شما را پذیرفته است، پس نماز بگزارید و زکات بدهید و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید که خدا به کارهایی که میکنید آگاه است (مجادله، 13) - معنی کلمه زَکاة چیست؟ |
12 |
|
|
- ازآنچه روزیتان دادهایم در راه خدا انفاق کنید، پیش از آنکه یکی را مرگ فرا رسد و بگوید: ای پروردگار من، چرا مرگ مرا اندکی به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از شایستگان باشم؟ (منافقون، 9) - تا توانید از خدا بترسید و گوش فرا دارید و اطاعت کنید و به سود خود از مالتان انفاق کنید و آنان که از حرص نفس خویش در امان ماندهاند؛ رستگارند، اگر به خدا قرضالحسنه دهید، برایتان دو برابرش خواهد کرد و شما را میآمرزد که او شکر پذیرنده و بردبار است (تغابن، 16-17) |
درس آخر |
جدول (4): تحلیل محتوای کتابهای درسی علوم تجربی دوره ابتدایی
Table (4): content analysis of experimental science textbooks of elementary school
|
آموزههای نیکوکاری |
درس |
پایه |
|
- کمک به خدمه مدرسه |
3 |
اول |
|
- و بالوالدین احساناٌ |
2 |
دوم |
|
- کمککردن به دیگران و مهربانیکردن |
13 |
ششم |
در کتابهای علوم تجربی پایههای سوم، چهارم و پنجم اشارهای به مفهوم نیکوکاری و مصادیق آن نشده است.
جدول (5): تحلیل محتوای کتابهای درسی ریاضی دوره ابتدایی
Table (5): content analysis of elementary school mathematics textbooks
|
آموزههای نیکوکاری |
درس |
پایه |
|
- کمک برادر بزرگ به برادر کوچکتر در قالب تصویر و غذادادن به حیوانات |
23 |
اول |
|
- هدیهدادن مداد رنگی به دوست |
24 |
|
|
-کمک درسی برادر بزرگتر به خواهر |
5 |
دوم |
|
- مریم 6 سکه و ... داشت. او 325 ریال در صندوق صدقات انداخت ...؟ - استفاده از تصویر صندوق صدقه در تصویر - یکتا 56 ریال داشت. اگر 32 ریال را صدقه دهد ...؟ - یکتا 84 ریال داشت. اگر 37 ریال را صدقه دهد ...؟ - سارا 524 ریال داشت. ا گر 150 ریال را صدقه دهد ...؟ |
6 |
|
|
- اشاره به ارزش کمک درسی به همکلاسی |
7 |
|
|
- مهدی یک دوم و حسین یک سوم پولشان را صدقه دادند - مهدیه دو سوم و زهرا یک سوم پولش را صدقه داند - تصویر صندوق صدقه |
3
|
سوم |
|
- پخش بسته شکلات برای جشن ولادت پیامبر اکرم(ص) - جواد برای شرکت در جشن نیکوکاری 24 دفترچه خریده بود |
4 |
|
|
- پخش بستههای شکلات به همسایگان در روز نیمه شعبان |
8 |
|
|
..... |
--- |
چهارم |
|
- هزینه ساختن مدرسه 870 میلیون تومان است. 700 میلیون تومان آن را افراد خیر اهدا کردند ... |
1 |
پنجم |
|
- یک فرد نیکوکار 2/1 هزینه ساخت یک مسجد و فرد دیگری 3/1 هزینه آن را پرداخت کرده است ... |
2 |
|
|
- پدر مریم 500 هزار ریال به او داد. مریم 60 درصد این پول را به یک مؤسسه خیریه بخشید ... |
3 |
|
|
- دو نیکوکار 3/1 دارایی خود را برای ساختن مدرسه اهدا کردند ... |
2 |
ششم |
|
- کمیته امداد امام خمینی بستههای لوازم التحریر را برای مناطق محروم ارسال کرد ... |
3 |
|
|
- بچهها 50 فرفره برای فروش در بازارچۀ نیکوکاری مدرسه درست کرده بودند ... |
6 |
جدول (6): تحلیل محتوای کتابهای درسی فارسی دوره ابتدایی
Table (6): Content analysis of Persian textbooks in elementary school
|
پایه |
بخش |
درس |
آموزههای نیکوکاری |
|
اول |
اول نگارها |
سربرگ |
- به پدر و مادر خود نیکی کنید |
|
|
4 |
- احترام و نیکی به معلم و کمک به خدمه با تمیز نگه داشتن کلاس و مدرسه |
|
|
|
- نیکی والدین به فرزندان |
||
|
6 |
-کمک به دوستان و خدمه پارک |
||
|
7 و 8 |
- نیکی به حیوانات |
||
|
10 |
- احترام و نیکی والدین به هم و هدیهدادن |
||
|
|
نشانهها (1) |
3 |
- نیکی و احترام به معلم |
|
|
4 |
- نیکی پدر به فرزند و دوستان به هم |
|
|
|
6 |
- فداکاری و ایثار سربازان |
|
|
|
8 |
- نیکی مادر بزرگ به نوههایش |
|
|
|
12 |
- کمک به حیوانات زخمی |
|
|
|
13 |
- هدیهدادن پدربزرگ به نوههایش |
|
|
15 |
- نیکی خواهر به برادر |
||
|
|
روانخوانی |
قرآن |
- نیکی پدر به فرزند |
|
|
سوم آموزش |
16 |
- نیکی مادر به فرزند |
|
|
نشانهها (2) |
20 |
- عیادت از دوست مریض |
|
اول |
فارسی آموز (1) خواندن |
7 از 1/1 |
- هدیهدادن در نوروز |
|
4 از 2/1 |
- کمک به حیوانات زخمی |
||
|
4 از 2/1 |
- کمک به افراد مریض |
||
|
5 از 2/1 |
- کمک به سالمندان در عبور از خیابان |
||
|
6 از2/1 |
- کمک به مادر |
||
|
7 از 2/1 |
- غذادادن به حیوانات و هدیه پدر به پسر |
||
|
1 از 3/1 |
- کمک به پرندگان با آزادکردن آنها از قفس |
||
|
2 از 3/1 |
- تقویت ارزش قدردانی از نیکیکردن ازطریق داستان مار و مرد |
||
|
7 از3/1 |
- خدایا به من کمک کن تا انسانی نیکوکار و راستگو باشم |
||
|
دوم |
1 نهادها 6 ایران من |
2 |
- پخش شیرینی و شربت برای مردم – پختن آش چغندر میان همسایگان توسط پیرزن باغبان |
|
15 |
- مردم پیش از نوروز در جشن نیکوکاری شرکت میکنند - نیکوکار: یعنی کسی که کار نیک انجام میدهد - درباره جشن نیکوکاری چه میدانی؟ |
||
|
|
|
||
|
7 طبیعت |
17 |
- کمککردن و آسیبنزدن به محیط و جانوران موجود در آن |
|
|
سوم |
2: بهداشت
|
3 |
- حفظ محیط زیست و پیشگیری از آلودهکردن آن |
|
4 |
- اشاره به مرد فقیر درستکار و فروشنده خطاکار و اشاره به مثل: هرچه کنی به خود کنی |
||
|
3: اخلاق فردی و اجتماعی |
6
|
- کمک به همنوعان و نجات جان دیگران ازطریق معرفی الگوهایی از شهدا - داستان کشاورز پیری که به فکر کمک به نسل بعدی خود بود و برای آنها درخت میکاشت |
|
|
7 |
- اشاره به بیت: دیگران کاشتند و ما خوردیم ما بکاریم و دیگران بخورند |
||
|
4: راه زندگی
|
8
|
- کمک حضرت فاطمه(ص) به زن فقیر که برای گرفتن لباس کهنه به منزل ایشان آمده بود؛ اما ایشان پیراهن نو عروسی خود را به او هدیه داد - خداوند میفرماید: هرگز سعادتمند نخواهید شد؛ مگر چیزی را که دوست دارید به نیازمندان ببخشید |
|
|
9 |
- کمک حضرت سلیمان به حیوانات |
||
|
6: ایران من |
13 |
- اشاره به اهل خیر و احسانبودن در یکی از مصرعها |
|
|
14
|
- اشاره به افراد فداکار و از جان گذشته - خیرات در یادبود مبارزان فداکار در آزادی خرمشهر |
||
|
آخر |
- دعا برای کسب توفیق خدمت به دیگران |
||
|
چهارم
|
فارسی آموز |
1/2 |
- کمک دانشآموزان به دوست تازهوارد به مدرسه و دعوت به جمع خودشان |
|
2/2 |
- کمک به افراد مسن و پخش آش پشت پا برای سلامتی بهعنوان احسان |
||
|
3/2 |
- اشاره به شخصی به نام باغچهبان و ابداع الفبای ناشنوایان در جهت کمک به خواندن و نوشتن آنها - تعریف مفهوم نذری مبنی بر اینکه انسان تصمیم میگیرد برای رسیدن به خواستهاش کار خیری انجام بدهد که کمک به نیازمندان یکی از انواع آن است |
||
|
بخش نهایی |
- اشاره به سفره افطاری و عمل نیک پذیرایی از دیگران |
||
|
کتاب فارسی |
5 |
- توجه به ارزش رها کردن پرندگان از قفس |
|
|
6 |
- فداکاری آرش کمانگیر برای سربلندی و پیروزی خاک وطنش |
||
|
10
|
- خدمت به مردم با اولین کودکستان باغچه اطفال و ابداع روش آموزش خواندن و نوشتن به ناشنوایان و نابینایان برای اولین بارتوسط جبّار باغچهبان |
||
|
11 |
- فداکاری و ازجانگذشتگی جوانان ایرانی در راه وطن و آزادی خرمشهر |
||
|
پنجم |
کتاب فارسی |
4 |
- بخشش به دیگران، یکی از توصیههای بازرگان به پسرانش |
|
6 |
- همکاری، ازخودگذشتگی و ایثار لازمه هر کشوری برای پیشرفت |
||
|
8 |
- ازجانگذشتگه و فداکاری سربازان هخامنشی برای دفاع از وطن |
||
|
11 |
- نجات جان همنوع خود توسط انسان شریف و شجاع در شعلههای آتش |
||
|
14 |
- بخشش ثروت پیرمرد به نوه خود |
||
|
15 |
- اشاره به قربانی گوسفند نذرشده و کمک به نیازمندان از گوشت آن |
||
|
|
نگارش |
8 |
- شرح حال یا خاطرۀ یکی از کسانی که در راه دفاع از میهن فداکاری کرده است |
|
ششم |
کتاب فارسی |
2 |
- رشته پیوند خود، خلق و خلقت، نیکوکاری و محبت و احسان است |
|
5 |
- تقویت مفهوم بخشندگی و مهماننوازی |
||
|
8 |
-گاهی نجات مردمی یا آینده ملتی به هوشیاری و فداکاری و تصمیم بههنگام و جانفشانی بهموقع یک نفر یا جمعی محدود یا وابسته میشود؛ مانند آرش کمانگیر، شهید قلی سورانی یکی از دلاورمردان دوران دفاع مقدس بود و با فداکاری خود مانع سقوط شهر آبادان شد. - داستان فداکاری محمد جواد تندگویان در راه وطن و اسلام |
||
|
9 |
- تلاش شبانه روزی علیاکبر دهخدا با تألیف لغتنامه دهخدا برای خدمت به مردم |
||
|
12 |
- پس به کار دوستان اندیشه کن و دوستی ایشان به مردمی و احسان تازه دار - ناشناسی که به تاریکی شب میبرد شام یتیمان عرب |
||
|
14 |
- کمک به همنوع کار پسندیدهای است و ثواب هم دارد |
||
|
15 |
- نیکویی گویید و نیکوکاری کنید |
||
|
نگارش |
1 |
- امروز بهترین دوستم جان مرا نجات داد |
|
|
2 |
- بیا تا جهان را به بد نسپریم به کوشش همه دست نیکی بریم نباشد همی نیک و بد پایدار همان به که نیکی بود پایدار |
||
|
3 |
- تمرینی دربارۀ پرکردن جاهای خالی متنی درباره منتنگذاشتن بعد از کمک و کاری برای کسی انجامدادن |
||
|
6 |
- سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز |
||
|
8 |
- خدمت و کمک پسر به پدر پیرش و الگو قرار گرفتن وی برای سایرین در نگهداری از افراد مسن |
||
|
10 |
- تهیه روزنامه دیواری به همکاری گروهی درباره یکی از شهیدان، نویسندگان یا نیکوکاران محل زندگی خود |
||
|
11 |
- توو نیکی میکن و در دجله انداز - به داد و دهش یافت آن نیکویی تو داد و دهش کنن فریدون تویی |
||
|
17 |
- نیکویی گویید و زینهار بدی نکنید |
جدول (7): تحلیل محتوای کتابهای درسی هدیههای آسمانی دوره ابتدایی
Table (7): Analysis of the content of the textbooks of heavenly gifts of the elementary school
|
پایه |
نوع کتاب |
درس |
آموزههای نیکوکاری |
|
اول |
... |
... |
... |
|
دوم |
هدیههای آسمانی |
1 |
- اشاره به ارزش هدیهدادن |
|
3 |
- دعا برای شفای بیماران و درخواست کمک از خداوند متعال برای نیازمندان |
||
|
10 |
- سفره احسان و افطار، کمک به فقیران و یتیمان و طعامدادن به آنها |
||
|
12 |
- کمک امام علی(ع) به خانوادههایی که پدرشان را از دست داده بودند - تمرین دربارۀ کمککردن |
||
|
13 |
- کمک امام حسن(ع) به مسافر غریبه و کمک به نیازمندان |
||
|
19 |
- پخش شربت و شیرینی برای رهگذران در جشن تولد امام دوازدهم |
||
|
20 |
- دعای: خدایا به همه گرسنگان غذا بده - غذا دادن به پرندگان توسط کودک بعد از شنیدن دعای عمویش |
||
|
|
ویژه اقلیتهای دینی |
4 |
- هدیهدادن مادر بزرگ به نوه |
|
10 |
- غذادادن به پرندگان توسط کودک بعد از شنیدن دعای عمویش |
||
|
ضمیمه |
11 |
- ابوبکر صدیق به خانۀ فقیری پیر و ناتوان میرفت، خانهاش را تمیز میکرد و کارهایش را انجام میداد |
|
|
13
|
- کمک ابوبکر صدیق به مردم فقیر و گرسنه مدینه که دچار قحطی شده بودند و بیان اینکه خداوند در مقابل یک درهم ده درهم به من میدهد - کمک عثمان النورین به فقیران |
||
|
14 |
- کمک حضرت علی(ع) به فقیران و کودکان یتیم و بیان اینکه: ای مردم من این زمین و چاه آب را به فقیران و کودکان یتیم بخشیدم |
||
|
سوم |
هدیههای آسمانی |
3 |
- سؤال از تصویر حاوی مفهوم کمککردن |
|
6 |
- توصیف خصلت فداکار بودن حضرت زینب(س) |
||
|
7 |
- نیکی و احترام اویس به مادرش و بیان اینکه خداوند او را بهواسطه این خصلتش بسیار دوست دارد «به نقل از پیامبر(ص)» - احترام و نیکی فرزند به والدین |
||
|
8 |
- عالمان دین به شما میآموزند تا انسانهای خوب و نیکوکاری باشید |
||
|
10 |
- در ماه رمضان روزهداران بیشتر به فکر نیازمندان هستند و برای آنها غذا و لباس تهیه میکنند و در مساجد و خانهها سفرههای افطار پهن میشود و مردم با صمیمیت و مهربانی از یکدیگر پذیرایی میکنند |
||
|
11 |
- پخش شیرینی و شکلات در مسجد و رفتن به دیدار دوستان و آشنایان |
||
|
12 |
- کسانی که به خدا ایمان میآورند و کارهای نیک انجام میدهند، بهترین آفریدههای خدا هستند (بینه، 7) - از پیامها و دستورات قرآنی یاد گرفتم که با پدر و مادر خود به نیکی رفتار کنم |
||
|
14 |
- تصویری از امام علی(ع) در کمک به کودکان نیازمند به غذا |
||
|
15 |
- کمک به دیگران بهویژه پیرمردها در کاروانها، آبدادن به دیگران و نیکوکاربودن «در توصیف خصایص امام سجاد(ع)» - امام سجاد(ع) میفرمایند: خدایا کمکم کن تا به مردم کمک کنم - سؤال دربارۀ اینکه بهتر است کمککردن به دیگران چگونه باشد؟ - پرسش دربارۀ کارهایی که برای کمک به پدر مادر انجام میشود |
||
|
17 |
- کمک به جوان بیکار که نمیتوانست هزینه امرار معاش خود و خانوادهاش را به دست آورد، بهوسیله آموختن حرفه و خواندن و نوشتن و لطف و محبت به او - کمک به نیازمندان توسط امام جعفر صادق(ع) - امام صادق(ع) میفرمایند: مهربانی با نیازمندان از نشانههای مؤمنان است - اشتباه دیگران را ببخشید و از خطای آنها بگذرید (نور، 22) - به کمک دوستانتان، نمایشی دربارۀ مهربانی و گذشت از اشتباه دیگران در کلاس بازی کنید |
||
|
20 |
- توصیف پدر از باغ همیشه بهار: همان باغی که نامش بهشت است که خداوند در قرآن به انسانهای نیکوکار وعده داده است ( با اشاره به آیه 25 سوره بقره) - نیکوکاران در بهشت پرنعمت هستند (انفطار، 13) |
||
|
|
ویژه اهل سنت |
5 |
- ازجانگذشتگی شهیدان اسلام |
|
11 |
- دیدار از دوستان، آشنایان و بزرگان - فداکاری خداپرستانه حضرت اسماعیل(ع) و حضرت ابراهیم(ع) |
||
|
15 |
- بخشندهبودن یکی از سفارشات امام شافعی به شاگردانش - امام محمد بن ادریس شافعی به فقیران کمک میکرد و به آنها بسیار احترام میکرد |
||
|
16
16
|
- اشاره به نامه امام مالک بن انس به حاکم عصرشان برای ستاندن حق مردم و کمک به خلاصشدن آنها از فقر و سختی - عیادت از بیماران و دفاع از مظلومان از خصایص اخلاقی امام مالک - اِنَّ اللهَ یَامُرُ بِالعَدلِ وَ الاِحسَانِ - شکی نیست که خداوند به عدالت و نیکوکاری دستور میدهد (نحل، 90) |
||
|
17
|
- نصیحت ابوحنیفه به ابویوسف دربارۀ محبت و احترام به کودکان و سالخوردگان - امام اعظم(رح) میفرماید: تا توانی محبت خود را نسبت به دیگران آشکار کن |
||
|
آموزش قرآن |
- اَلسَّلامُ عَلَینا و عَلی عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ سلام بر ما و بندگان نیکوکار خدا |
||
|
|
ویژه اقلیتهای دینی |
7 |
- سؤال دربارۀ نحوه نیکی دانشآموزان به پدر و مادرشان - اطاعت از پدر و مادر - دعا در حق پدر و مادر |
|
10 |
- کمک و مواظبت از حیوانات، گیاهان و طبیعت |
||
|
چهارم
|
هدیههای آسمانی |
2 |
- خداوند در قرآن مادر حضرت موسی(ع) را با واژه نیکوکار و الگوی مؤمنان خطاب میکند |
|
5 |
- به پدر و مادر و همسایگان دور و نزدیک نیکی کنید (نساء، 36) |
||
|
6 |
- نیکوکاران کسانی هستند که خشم خود را فرو میبرند و خطاهای دیگران را میبخشند (آل عمران، 134) |
||
|
9 |
- یکی از لقبهای امام جواد(ع) سخاوتنمدی و بخشندگی است - نیکوکار کسی است که از آنچه دوست دارد به نیازمندان میبخشد (آل عمران، 92) |
||
|
11 |
- کمک ابوذر به تشنگان سپاه اسلام |
||
|
12 |
- اشاره به کمک به کودکان گرسنه در کشورهای فقیر و کودکان آواره و جنگزده و کودکان بیخانمان در سراسر دنیا |
||
|
13 |
- پیامبر اکرم(ص): یکی از بهترین کارها دیدار خویشاوندان است، هرکس به دیدار خویشاوندان برود، خدا به او پاداش زیادی میدهد - خدایا، کمکم کن تا به خویشاوندانم نیکی و احترام کنم و مهربان باشم |
||
|
|
|
14 |
-کمک بانو خدیجه همسر گرامی پیامبر به پیامبر و یارانش و اشاره به فداکاری آن بانو |
|
15 |
1:کمک مخفیانه شهید عباس بابایی در دوران تحصیل به نظافت مدارس به خدمه مدرسه 2: برترین نیکی ، کمک به دیگران است. 3:اَحسِن کَما اَحسَنَ اللهُ اِلیکَ: به دیگران نیکی کن، آن چنان که خدابه تو نیکی کرده است(سوره قصص،آیه 77) |
||
|
17 |
- تمرینی در جهت نامبردن چند نفر از معلمان شهید یا فداکار |
||
|
18 |
- مقایسه افرادی که کمک میکنند به دیگران در هنگام زمینخوردن و برخورد با حیوانات و آلودهنکردن محیط زیست با افرادی که اینکار را انجام نمیدهند |
||
|
19 |
- اشاره به ارزش کمککردن به والدین و دوستان و دیگران - در رنگآمیزی مزرعه اعمال، ذکر خصوصیاتی چون دیدار با خویشاوندان، بخشش، گذشت، صله رحم، کمک به دیگران و ... |
||
|
ویژه اقلیتهای دینی |
2 |
- کمک و ملاحظه حال سالمندان در منزل با انجام بازیهای کم سر و صدا در کوچه |
|
|
ویژه اهل سنت
|
3 |
- حل مشکلات مردم در مسجد محله وهمکاری در تمیز نگه داشتن آن |
|
|
4 |
- ملاقات بیماران |
||
|
8 |
- مهربانی پیامبر با همه بهویژه فقیران و ضعیفان |
||
|
9 |
- امیرالمؤمنین عمر (رضی الله عنه) در دوران خلافتش، معاذ (رضی الله عنه) را برای جمعآوری زکات و صدقههای یکی از قبایل مسلمان فرستاد |
||
|
12
|
- کمک به کودکی که پدرش را از دست داده است و خوشحالی پیامبر از شتابانبودن دوستانش در انجام کار خوب و احسان |
||
|
پنجم |
کتاب هدیههای آسمانی
|
1 |
- وَبِالوالِدَینِ اِحسانًا(اِسراء، 23)، فَاستَبِقُوا الخَیرات (بقره، 148) |
|
|
- هرگز نیکی و بدی یکسان نیست؛ بدی را با نیکیکردن پاسخ بده (فصّلت، 34) - نیکوکاران کسانی هستند که خشم خود را فرو میبرند و خطاهای دیگران را میبخشند و خدا آنها را دوست دارد (آل عمران، 134) |
||
|
4 |
- داستان حضرت عیسی(ع) که میفرماید: خداوند به من سفارش کرده است که تا زندهام نماز بخوانم و به نیازمندان کمک کنم |
||
|
5 |
- در توصیف خصایص حضرت محمد(ص): هرگاه سوار بر حیوانی بود و پیادهای را در مسیر میدید او را سوار میکرد، هنگام مسافرت در آخر کاروان حرکت میکرد تا اگر کسی از کاروان جا مانده است به او کمک کند - تمرینی برای مشخصکردن عمل شایسته و ناشایسته چون کمک به دیگران و بیاعتنابودن به نیازمندان |
||
|
7 |
- روز جمعه بهعنوان روز دیدار با خویشاوندان و عیادت از بیماران - اگر در روز جمعه به دوستان و همسایگان کمک کنیم یا به نیازمندان صدقه بدهیم، خدای مهربان پاداش چند برابر به ما میدهد |
||
|
8 |
- نیکوکاران کسانی هستند که خشم خود را فرو میبرند و خطاهای دیگران را میبخشند (آل عمران، 134) |
||
|
9 |
- غذای خود را با اینکه به آن نیاز داشتند، به فقیر و یتیم و فرد گرفتاری بخشیدند - سرپرست شما، تنها خداست و پیامبر او و مؤمنانی که نماز را بر پا میدارند و در حال رکوع به نیازمندان میبخشند (مائده، 55) |
||
|
10 |
- دربارۀ امام هادی(ع) که وقتی نیازمندی به خانۀ ایشان میآمد، قبل از اینکه سخنی بگوید، امام مهربان به او کمک میکرد؛ آنقدر زیاد که بتواند مشکلش را برطرف کند. همچنین، در متن اشاره به تهیه داروی کمیاب برای دوست مریضش شده است و در بخشی دیگر اشاره به تقسیم گوسفندان توسط امام هادی(ع) بین مردمی که نیازمند آن بودند - قهرمان معلول ایرانی، امروز نشانهای طلای خود را به بیماران نیازمند اهدا کرد |
||
|
17 |
- اشاره به افرادی که به فکر نیازمندان نبودند و حق مردم را پایمال میکردند - روز جدایی نیکوکاران و بدکاران، میعاد همگان است (نبأ، 17) |
||
|
ضمیمه کتاب هدیههای آسمانی ویژه اهل سنت |
12 |
- پرداخت زکات بسیار زیاد ازجمله گندم، جو و محصولات کشاورزی در زمان حکومت عمر بن عبدالعزیز و تأمین راحتی زندگی فقرا و بینوایان و سربازان و ارتش اسلام و کمک به ازدواج جوانان و حتی کمک به یهودیان و مسیحیان در حکومت اسلامی و درنهایت کمک به پرندگان و سایر جانداران از پول جمعآوریشده برای زکات - یکی از دستورات دین به مسلمانان، زکات نام دارد، زکات عبادتی لازم و واجب است و نام آن همیشه در قرآن در کنار نماز آمده است - رسول الله(ص) فرمودند: لبخند و خوشروییات در برابر برادر و خواهر دینیات صدقه است. امر به معروف و نهی از منکر هم صدقه است. نشاندادن راه به کسی که راه را گم کرده است نیز صدقه است. برداشتن سنگ یا خار یا استخوان از سر راه مردم هم صدقه است - سرزدن به خانه سالمندان در عصرهای روز جمعه |
|
|
ششم
|
کتاب هدیههای آسمانی |
5 |
- خداوند در قرآن، همۀ ما مسلمانان را برادر یکدیگر شمرده و به ما سفارش کرده است که به یکدیگر محبّت بورزیم و انسانهای با ایمان و نیکوکار را دوست بداریم |
|
6 |
- در توصیف خصوصیات اخلاقی امام کاظم(ع) که درآمد کشاورزی خود را در اختیار فقیران قرار میدهد - مرا به راه امامان معصوم هدایت کن؛ به راه آنان که چه توانگر بودند و چه تنگدست، همواره بخشنده بودند |
||
|
13 |
- مسلمانان در روز عید فطر بهعنوان زکات، پولی به نیازمندان میدهند؛ بنابراین، عید مسلمانان روزی است که فقیران نیز شاد و خوشحال میشوند |
||
|
15 |
- دربارۀ فداکاری و ازخودگذشتگی جوانانی که در راه اسلام شهید شدند، پیامبر اسلام(ص) بالاتر از هر کار نیک، کار نیک دیگری است و شهادت در راه خدا بالاترین نیکی است |
||
|
17
|
- یکی از خصوصیات دانشآموزان نمونه این است که مهربان و دلسوز است و در درسها به دوستانش کمک میکند |
||
|
ضمیمه هدیههای آسمانی ویژه اهل سنت
|
1 |
- خداوند مهربان پیامبرانی از میان انسانهای خوب و نیکوکار برگزید - آنها یار مظلومان و نیکوکاران بودند |
|
|
6 |
- بیان خصوصیاتی چون به جای آوردن صله رحم، کمک به بینوایان و مهماننوازی پیامبر(ص) و عیادت ایشان از بیماران، ارجنهادن به فقیران و ... - اگر فقیری در همسایگی شما باشد ... |
||
|
7 |
- کمک باغبان پیر از بهترین میوههای باغ خود و دادن آنها به بینوایان با محبت و صفا برای رضای خدا با وجود اعتراض برخی پسرانش با متن زیر: ای پدر این فقیران که صاحب باغ زیبای ما نیستند پیرمرد: تمام جهان ملک و دارایی خداست و این باغ هم از آن خداست. این باغ دارایی خداوند است و ما از آن میبخشیم بخشیدن، شناکردن در دریای خوبیهاست ما با این کار اشتباهاتمان را پاک میکنیم و درنهایت، وصیت پدر به فرزندانش دربارۀ بخشش بخشی از میوهها به فقیران و تأکید بر امر خداوند به این کار نیک - ازآنچه که روزی شما کردیم، ببخشید (بقره، 254) - پیامبر(ص) میفرماید: ایمان، هفتاد و چند شعبه دارد، بالاترین آن، ایمان به خدا و توحید است و کمترین آن، برداشتن موانع سر راه عبور ومرور مردم ... |
||
|
8 |
- از سخنان نورانی پیامبر(ص) به صحابه خود: هر کسی یک سختی از سختیهای دنیا را برای مردم حل کند، خداوند یک سختی از سختیهای قیامت را برایش آسان میکند - هر کس بر بینوایی در دنیا آسان بگیرد، خداوند در دنیا و آخرت بر او آسان میگیرد (توضیح این جمله در پاورقی: برای مثال، اگر کسی پزشک است، بینوایان و فقیران را مجانی درمان کند یا اگر فروشنده است، جنس را به فقیران ارزانتر بفروشد) - در گروههای خود چند مورد از موارد احسان و نیکوکاری را انتخاب کنید و دربارۀ آن به این سؤالات جواب دهید - همکاری در کارهای خداپسندانه چه نتیجههای دنیوی دارد؟ - چگونه میتوانیم پدران و مادرانمان را هم در این کار شریک کنیم؟ -کمک به فرد آسیبدیدۀ جسمی و رساندن به بیمارستان و عیادت از آن - به نقل از امیرالمؤمنین(ع) عمر فاروق(رض) از پیامبر میپرسند اسلام چیست؟ در بخشی از توصیف آن میفرمایند: نماز را بپا داری و زکات را بپردازی |
درخور ذکر است بسیاری از دروس هدیههای آسمانی سوم ابتدایی با هدیههای آسمانی ویژه اقلیتهای مذهبی این پایه یکسان بود؛ به همین دلیل، در استخراج کدهای باز کتاب هدیههای آسمانی ویژه اقلیتهای مذهبی فقط به دروسی اشاره شد که در کتاب هدیههای آسمانی نبوده است. همچنین، در کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی اشارهای به کمککردن و مفاهیم حمایتکننده و نزدیک به بحث نیکوکاری نشده است.
جدول (8): تحلیل محتوای کتابهای درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی
Table (8): Content analysis of elementary school social studies textbooks
|
پایه |
درس |
آموزههای نیکوکاری |
|
سوم |
2 |
- کمک به مادر و رفتن به دیدار مادربزرگ |
|
7 |
- به پدر و مادر نیکی کنید و چنانچه پیر شدند، با نرمی و مهربانی با آنها سخن بگویید (اسراء، 23) |
|
|
8 |
- کمک و همکاری دوستان در مدرسه و اعضای خانواده به هم و ریختن زبالهها در سطل زباله |
|
|
17 |
- نجات جان و مال مردم توسط آتشنشانها |
|
|
چهارم |
1 |
- نیکی به همسایه |
|
9 |
- پیشگیری از لطمهزدن به محیط زیست بهوسیله پخش زباله، شکار حیوانات و آتشزدن جنگلها |
|
|
21 |
- عیادت از بیماران و ملاقات خویشان |
|
|
پنجم |
3 |
- همدلی و کمک به کسی که غمگین است - کمک درسی به همکلاسیهایی که نیاز به کمک دارند - کمک به افرادی که ناشنوا و نابینا هستند - کمک به خواهر یا برادری که کوچکتر است - کمک به همسایه پیری که توانایی بیرونرفتن و خرید را ندارد - کمک جمعیت هلال احمر در حوادثی چون سیل، زلزله، تصادفهای رانندگی با دادن غذا، لباس و دارو به آنها - خوندادن به افرادی که نیاز به خون دارند |
|
4 |
- تشکیل گروه همدلی توسط دانشآموزان دربارۀ موضوعاتی چون: همدلی با کودکان دچار سرطان، همدلی با کودکان فلسطینی و کودکان بیبضاعت |
|
|
22 |
- اشاره به شاهرخ پسر تیمور که برخلاف پدر، مردی نیکوکار بود و سعی داشت هرجا را که پدر ویران کرده بود آباد کند و مدرسه و کتابخانه بسازد |
|
|
ششم |
2 |
- احترام به دوستان و داشتن رفتار محبتآمیز - همدردی و خیرخواهی در مسائل و مشکلات و کمکرسان هم بودن |
|
6 |
- من در اخبار شنیدهام که در بعضی از نقاط دنیا مثل کشورهای آفریقایی، مردم و کودکان، گرسنه هستند و هر روز عدهای از آنها از گرسنگی میمیرند. وظیفۀ ما دربارۀ گرسنگان چیست؟ - پوستری درباره مصرف غذا (شکرگذاری، اسرافنکردن ، کمک به گرسنگان و ...) طراحی کنید و به تابلو بزنید |
|
|
14 |
- یکی از شیوههای گذراندن اوقات فراغت از بُعد اخلاق و معنویت، توجه به امور خیریه و کمک به همنوعان است - از بُعد مشارکت اجتماعی، دید و بازدید اقوام و دوستان و قبول مسئولیتهای اجتماعی مختلف |
|
|
22 |
- انسانهای بزرگ و فداکاری برای کوتاهکردن دست بیگانگان از کشورحتی از جان خود گذشتند |
|
|
24 |
- فداکاری رزمندگان اسلام و کمک آنها به یکدیگر و کمک مردم به رزمندگان |
جدول (9): تحلیل محتوای کتابهای درسی تفکر و پژوهش ششم ابتدایی
Table (9): Content analysis of sixth grade thinking and research textbooks
|
پایه |
فصل |
آموزههای نیکوکاری |
|
ششم |
1
|
- توجه به نیازهای خود و دیگران - خدمت به مادر توسط اویس قرنی - ترجیح نیاز دیگران به نیازهای خود |
|
4 |
- کمک به افراد دارای ناتوانی جسمی |
جدول (10): تحلیل محتوای کتابهای درسی کار و فناوری ششم ابتدایی
Table (10): content analysis of sixth grade work and technology textbooks
|
پایه |
فصل |
آموزههای نیکوکاری |
|
ششم |
6 |
- با استفاده از شکل و ابزارهای برنامه، یک نقاشی با یکی از موضوعات زیر بکشید: نیکوکاری، محیط زیست، درختکاری و ... |
همانگونه که مشاهده میشود واژه و مفاهیم مربوط به نیکوکاری و مصادیق آن در بخشهای مختلف کتب درسی دوره ابتدایی مطرح شده که این تکرار در برخی کتابها، زیاد و در برخی کم بوده است. در جدول بعدی کدهای محوری استخراج شده و در ستون اول جدول قرار گرفتهاند. در ستون دوم کدهای انتخابی یا تمهای نهایی مستخرج از کدهای محوری آمدهاند که کدهای مذکور گویای میزان و نوع توجه به جنبههای مختلف نیکوکاری درآموزش رسمی دوره ابتدایی هستند که هدف از طرح آن در قالب تصاویر، متن درس، تمرین و سایر بخشهای کتابهای درسی، انتقال مفاهیم و درونیکردن حس نوعدوستی و خیرخواهی در دانشآموزان این مقطع تحصیلی است.
جدول (11): تحلیل محتوای کتابهای درسی دوره ابتدایی
Table (11): Content analysis of primary school textbooks
|
مقولههای نیکوکاری |
آموزههای نیکوکاری |
||
|
منطق نیکوکاری |
- بخشنده، مهربان، با محبت و همدل بودن - توانایی درک نیاز و مشکلات دیگران - کمک یدی و فکری به دیگران - احترام و نیکی به دیگران - هدیهدادن - کمک درسی و ... |
||
|
مفهوم نیکوکاری
|
- درباره جشن نیکوکاری چه میدانی؟ - سؤال از تصویر حاوی مفهوم کمککردن - معنی کلمه زَکاة چیست؟ - زکات یکی از دستورات دین به مسلمانان، عبادتی لازم و واجب، مسلمانان در روز عید فطر بهعنوان زکات، پولی به نیازمندان میدهند تا فقیران خوشحال شوند - یکی از شیوههای گذراندن اوقات فراغت از بُعد اخلاق و معنویت، توجه به امور خیریه و کمک به همنوعان است و ... - نذری: انسان تصمیم میگیرد برای رسیدن به خواستهاش کار خیری انجام بدهد که کمک به نیازمندان یکی از انواع آن است |
||
|
منش نیکوکار |
- یعنی کسی که کار نیک انجام میدهد - کسانی هستند که خشم خود را فرو میبرند و خطاهای دیگران را میبخشند - خصوصیات شخص نیکوکار - کسی است که از آنچه دوست دارد به نیازمندان میبخشد و ... |
||
|
جایگاه نیکوکاری |
- بیان جایگاه نیکوکاری و کمکرسانی در جامعه - بیان ارزش عمل خیر و نیک - جایگاه بالای نیکوکاران در نزد خداوند - آرزو و دعا برای نیکوکارشدن - جایگاه پیشیگرفتن در کار خیر - عمل ارزشمند احسان به یتیمان - جایگاه انفاق مثالها: (کمک به همنوع کار پسندیدهای است) (مَثل کسانی که انفاق میکنند اموالشان را در راه خدا، مانند مَثل دانهای است که میرویاند هفت خوشه و در هر خوشه صد دانه است) (از آنها درگذر و نیکویی کن که خداوند نیکوکاران را دوست میدارد) (خدایا به من کمک کن تا انسانی نیکوکار و راستگو باشم) |
||
|
مصادیق نیکوکاری
|
- زکات - احسان - انفاق - صدقه - ایثار و فداکاری مثالها: ( و نماز را به پا دارید، زکات بپردازید و در راه خدا قرض نیکو بدهید) ( برداشتن سنگ یا خار یا استخوان از سر راه مردم صدقه است) ( انسان شریف و شجاعی که در شعلههای آتش فرو میرود تا جان همنوع خود را نجات دهد) ( از آنچه به ایشان روزی دادیم، انفاق کنید) (رشته پیوند خود، خلق و خلقت، نیکوکاری و محبت و احسان است) |
||
|
انواع نیکوکاری |
نیکوکاری عاطفه محور
|
- صدقه رفتاری: مانند لبخند زدن، خوشحال کردن، همفکری کردن، همدلی کردن، مهربان و با محبت بودن - تکریم و نیکی به دیگران - عیادت بیماران و دعا در حق آنها - کمک و راهنمایی مسافران - ایثار و فداکاری - دعا در حق نیازمندان و فقرا - کمک به بالا بردن سطح سواد مردم، علم آموزی و کمک درسی - بخشیدن خطای دیگران - کمک به سالمندان - همفکری در اشتغال زایی -کمک های فیزیکی و یدی - کمک از طریق خون دادن به افرادی که نیاز به خون دارند مثال ها: (رسول الله(ص) فرمودند: لبخند و خوشرویی ات در برابر برادر و خواهر دینی ات صدقه است) (تشکلیل گروه همدلی توسط دانش آموزان در مورد موضوعاتی چون: همدلی با کودکان دچار سرطان، همدلی با کودکان فلسطینی و کودکان بی بضاعت و...) (پس تو از آنها درگذر که خدا نیکوکاران را دوست میدارد) (کمک به خواندن و نوشتن به ناشنوایان و نابینایان) (پیامبر به عیادت بیماران میرفتند) (صدیق به خانهی فقیری پیرو ناتوان میرفت، خانه اش را تمیز میکرد و کارهایش را انجام میداد) (کمک به جوان بیکار بوسیله آموختن حرفه) (کمک جمعیت هلال احمر در حوادثی چون سیل، زلزله، تصادف های رانندگی و...) |
|
|
نیکوکاری مادی محور
|
- صدقه مادی - کمکهای مالی خیرین - وقف بخشی از اموال برای ساخت مدرسه و مسجد و ... - هدیهدادن – احسانکردن و غذادادن به گرسنگان - بخشش از مال و دارایی خویش برای یتیمان و نیازمندان - خیرات برای شهدا - کمک مالی به ازدواج جوانان مثالها: (مهدیه دو سوم و زهرا یک سوم پولش را صدقه داند) (دو نیکوکار 3/1 دارایی خود را برای ساختن مدرسه اهدا کردند) (یک فرد نیکوکار 2/1 هزینه ساخت یک مسجد و فرد دیگری 3/1 هزینه آن را پرداخت کرده است ...) (کمک حضرت فاطمه(ص) به زن فقیر که برای گرفتن لباس کهنه به منزل ایشان آمده بود، اما ایشان پیراهن نو عروسی خود را به او هدیه داد) (حضرت علی (ع): ای مردم من این زمین و چاه آب را به فقیران و کودکان یتیم بخشیدم) |
||
|
تأثیرات نیکوکاری
|
پاداش نیکوکاری
|
دنیوی
|
- ارتقای سلامت روح و روان به موجب کمک کردن به دیگران، مهربانی، خوشرویی و رفتار درست و محترمانه با اطرافیان - بازگشت نیکی به کار نیک کنندگان مثال ها: (آنان که نیکوکارند در حیات دنیا هم نیکی و خوشی بینند) (هر کس بر بینوایی در دنیا آسان بگیرد، خداوند در دنیا و آخرت بر او آسان میگیرد) (و شما هر چه (در راه رضای حق) انفاق کنید به شما عوض میبخشد و او بهترین روزی دهندگان است) |
|
اخروی |
- پاداش انفاقکنندگان از آنچه دوست میدارند - ما اجر نیکوکاران را ضایع نخواهیم کرد - ما نیکوکاران را اینگونه پاداش میدهیم - رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است - نتیجه اخروری نیکوکاران و زکاتدهندگان - هر کس کار نیکی انجام دهد، ده برابر به او پاداش دهند مثالها: (افرادی که از روزیشان انفاق میکنند، حقا مؤمنند، براى آنها نزد پروردگارشان درجات و آمرزش و روزى نیکو خواهد بود) (اگر به خدا قرضالحسنه دهید، برایتان دو برابرش خواهد کرد و شما را میآمرزد که او شکرپذیر و بردبار است) (نیکوکاران در بهشت پرنعمت هستند) (پیامبر(ص): هر کسی یک سختی از سختیهای دنیا را برای مردم حل کند، خداوند یک سختی از سختیهای قیامت را برایش آسان میکند) |
||
|
جزای بی اعتنایی به نیکوکاری |
- جزای بیاعتنایی به زکات - تذکر الهی به بیاعتنایی به یتیمان و نیازمندان - آگاهسازی به نتیجه شر مثالها: (آیا آن را که روز جزا را دروغ میشمرن، دیدی؟ او همان کسی است که یتیم را به اهانت میراند و مردم را به طعامدادن به بینوا وا نمیدارد. پس وای بر آن نمازگزارانی که در نماز خود سهلانگارند، آنان که ریا میکنند و از دادن زکات دریغ میورزند) (تو چه دانى که آن گردنه چیست، بندهای را آزادکردن یا در روز گرسنگى طعامدادن به یتیمى خویشاوند یا بینوایى خاکنشین) (خداوند میفرماید: هرگز سعادتمند نخواهید شد، مگر چیزی را که دوست دارید به نیازمندان ببخشید) |
||
|
الگوهای نیکوکاری
|
- توصیف بخشش و فداکاری ائمه اطهار(ع) - عالمان دینی راهنمایان و الگوهای عمل خیر و نیکوکاری - معرفی فداکاران در راه دفاع از اسلام و وطن - الهامگرفتن از خوبیهای خداوند - توصیف احسان و مهماننوازی امامان(ع) - توصیف عمل نیکوکاران، خیرین، قهرمانان بخشنده و ... مثالها: (پیامبر(ص) در انجام کارها به مردم کمک میکرد و به عیادت بیماران میرفتند) (حضرت فاطمه(س): من انفاق در راه خدا را بسیار دوست دارم) (دو نیکوکار 3/1 دارایی خود را برای ساختن مدرسه اهدا کردند ...) (یک فرد نیکوکار 2/1 هزینه ساخت یک مسجد و فرد دیگری 3/1 هزینه آن را پرداخت کرده است) (توصیف بخشش پیراهن نو توسط حضرت فاطمه(ص) به زن فقیر) (کمک امام علی(ع) به خانوادههایی که پدرشان را از دست داده بودند) (کمک امام حسن(ع) به مسافر غریبه و کمک به نیازمندان) (توصیف خصلت فداکاربودن حضرت زینب(س)) (تقسیم گوسفندان توسط امام هادی(ع) بین مردمی که نیازمند آن بودند) ( اهدای نشان طلای قهرمان معلول ایرانی به بیماران نیازمند) (ابوبکر صدیق به خانۀ فقیری پیرو ناتوان میرفت، خانهاش را تمیز میکرد و کارهایش را انجام میداد) (کمک ابوبکر صدیق به مردم فقیر و گرسنه مدینه که دچار قحطی شده بودند) (کمک حضرت علی(ع) به فقیران و کودکان یتیم و بیان اینکه: ای مردم من این زمین و چاه آب را به فقیران و کودکان یتیم بخشیدم) (کمک امام سجاد(ع) به دیگران بهویژه پیرمردها در کاروانها و آبدادن به دیگران) (کمک به نیازمندان توسط امام جعفر صادق(ع)) (خداوند در قرآن مادر حضرت موسی(ع) را با واژه نیکوکار و الگوی مؤمنان خطاب میکند) (یکی از لقبهای امام جواد(ع) سخاوتمندی و بخشندگی است) (امام محمد بن ادریس شافعی به فقیران کمک میکرد و به آنها بسیار احترام میکرد) (اشاره به نامه امام مالک بن انس به حاکم عصرشان برای ستاندن حق مردم و کمک به خلاصشدن آنها از فقر و سختی) (عیادت از بیماران و دفاع از مظلومان از خصایص اخلاقی امام مالک) (نصیحت ابوحنیفه به ابویوسف دربارۀ محبت و احترام به کودکان و سالخوردگان) ( اشاره به شاهرخ پسر تیمور که برخلاف پدر، مردی نیکوکار بود و سعی داشت هرجا را که پدر ویران کرده بود آباد کند و مدرسه و کتابخانه بسازد) |
||
|
آموزش نیکوکاری |
- آموزش نیکوکاری عالمان دین - آموزش نیکوکاری ائمه اطهار(ع) - آموزش ازخودگذشتگی شهدا مثال: (عالمان دین به شما میآموزند تا انسانهای خوب و نیکوکاری باشید) |
||
|
سفارش به نیکوکاری |
توصیه و سفارش به: - کلام و اعمال نیک و نیکوکاری - درستکاری در حین فقر - کمک بیمنت - بخشندگی و نیکویی - اداکردن حقوق فقیران - قرض نیکو - سبقت در کار خیر - انفاق، احسان و زکات مثالها: (به پدر و مادر خود نیکی کنید) (از آنچه به شما روزی دادهایم انفاق کنید) (همانا خداوند فرمان به عدل، احسان و نیکی به دیگران میدهد) (همانطور که خدا به تو خوبی کرده است، به دیگران خوبی کن) (در راه خدا قرض نیکو دهید) (حضرت عیسی(ع): خداوند به من سفارش کرده است تا زندهام به نیازمندان کمک کنم) |
||
|
شرایط نیکوکاری خداپسندانه |
- مخفیانه - بی ریا - بخشش از وسایل نو و تمیز - بیمنت و بی چشمداشت مثالها: (ناشناسی که به تاریکی شب میبرد شام یتیمان عرب) (تمرینی دربارۀ پرکردن جاهای خالی متنی درباره منتنگذاشتن بعد از کمک) (بخشش از پیراهن نو عروسی توسط حضرت فاطمه(ص) به زن فقیر که برای گرفتن لباس کهنه آمده بود) (سؤال دربارۀ اینکه بهتر است کمککردن به دیگران چگونه باشد؟) (غذای خود را با اینکه به آن نیاز داشتند، به فقیر و یتیم و فرد گرفتاری بخشیدند) |
||
|
ضرورت نیکوکاری |
به دلیل وجود نیاز به کمک در افرادی چون: - یتیمان - فقیران و گدایان - بیماران - سالمندان - افراد ساکن در مناطق محروم - ناشنوایان و نابینایان - در راه ماندگان و غریبان - افراد دارای ناتوانی جسمی - و ... مثالها: (دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشان، یتیمان، فقیران، در راه ماندگان و گدایان بدهید) ( بر دوستی او (یعنی خدا) به فقیر و طفل یتیم و اسیر طعام میدهند) (کمیته امداد امام خمینی(ره) بستههای لوازمالتحریر را برای مناطق محروم ارسال کرد) |
||
|
بزرگداشت نیکوکاری
|
- معرفی جشن نیکوکاری مثالها: (درباره جشن نیکوکاری چه میدانی؟) (مردم پیش از نوروز در جشن نیکوکاری شرکت میکنند) ( جواد برای شرکت در جشن نیکوکاری 24 دفترچه خریده بود) |
||
|
نیروهای واسط نیکوکاری |
- کمیته امداد امام خمینی(ره) - صندوق صدقات - مؤسسات خیریه - بازارچه نیکوکاری - هلال احمر - مدرسه ناشنوایان و نابینایان - و ... مثالها: (مریم 6 سکه داشت که 325 ریال آن را در صندوق صدقات انداخت) (پدر مریم 500 هزار ریال به او داد. مریم 60 درصد این پول را به یک مؤسسه خیریه بخشید) (کمیته امداد امام خمینی بستههای لوازمالتحریر را برای مناطق محروم ارسال کرد) (بچهها 50 فرفره برای فروش در بازارچۀ نیکوکاری مدرسه درست کرده بودند) (کمک جمعیت هلال احمر در حوادثی چون سیل، زلزله، تصادفهای رانندگی با دادن غذا، لباس و دارو به آنها) |
||
|
گستره نیکوکاری |
- حفظ محیط زیست برای نسل حال و آینده - حفاظت و صرفهجویی در منابع زیستی -کمک به حیوانات مثالها: (کمک به پرندگان با آزادکردن آنها از قفس) (کمک به بازیافت زبالهها) (حفاظت از زیستگاه) (حفاظت از منابع انرژی) (قناعت در استفاده از آب و پیشگیری از آلودهشدن آن) |
||
با توجه به کدهای محوری مستخرج از کتب درسی، میتوان کدهای انتخابی در ستون سوم جدول فوق را انتخاب کرد. این کدها به معنای این است که در محتوای کتب دوره ابتدایی سعی شده است دانشآموزان را با این موارد در مقوله نیکوکاری و مصادیق آن، آشنا و نگرش و مهارتهایی را در این زمینه در آنها ایجاد کنند. در ادامه دربارۀ محورهای انتخابی توضیح مختصری داده میشود:
نمودار 1: سیاستها و واقعیتهای آموزش نیکوکاری به کودکان دبستانی در ایران
Chart 1: Policies and realities of teaching charity to primary school children in Iran
6-نتیجهگیری
در اسناد بالادستی واژه «نیکوکاری» فقط در «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» در قالب «بسط فرهنگ نیکوکاری» مطرح شده است؛ ولی به مصادیق و مفاهیم همتای نیکوکاری چون پرورش حس نوعدوستی، احسان، کمکرسانی، حمایت از نیازمندان و غیره در سایر اسناد توجه شده است. در «سیاستهای کلان تحول در نظام آموزش و پرورش» موضوعات «ایثار و فداکاری، مسئولیتپذیری و عدالتخواهی» و در «چشمانداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی» نیز دو موضوع «ایثار و فداکاری و مسئولیتپذیری» مطرح شده است. معنای ملحوظ در ایثار(به معنای دفاع از حق به روایت حاکم) و فداکاری و مسئولیتپذیری و عدالتخواهی اصولاً از نوع کوشش در جهت ایجاد تمایز بین خودی و غیرخودی در عرصههای سیاسی و اجتماعی است. این مفاهیم براساس گفتمان اجتماعی ـ سیاسی حاکم در دهه هشتاد و نود قرن چهاردهم اصولاً به معنای خدمت به دیگری در جهت رفاه و رفع نیاز نیست! اگر در سطح فروتر سیاستهای موضوع «نیکوکاری» مطرح شده، به سبب آن است که نگاه تخصصیتر به آموزش و کودک وجود داشته است.
با وجود این، همچنان روح حاکم بر واقعیتهای آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی ایران، متشکل از پنج مؤلفه اساسی است: عنایت به «پرورش دانشآموزان نیکوکار» با «محدودسازی ایثار و نیکوکاری در خدمت به خودیها» و «کمککردن مادی به دیگران نیازمند برگزیده» و حرکت در جهت «وقف» بهعنوان امری در اختیار حاکمیت اسلامی. این نوع آموزش به «نیکوکاری محدود» منجر میشود و به جای «انساندوستی» به «شیعهدوستی» یا حتی به «شیعه دارای گرایش خاص سیاسی» منجر میشود. ترویج چنین باوری در میان کودکان و نوجوانان زمینه لازم برای همکاری و همیاری و تفاهم و فداکاری برای توسعه و پیشرفت ایران را با مشکل مواجه میکند که اصلاح چنین اموری نیازمند همت و همکاری همگانی است.
آموزش نیکوکاری به کودکان یکی از زمینههای اصلی ایجاد تفاهم ملی و همکاری جمعی است. نیکوکاری میتواند بر بنیاد خیر جمعی و بهسازی اجتماعی تعریف شود و زمینۀ همت برای بهبود زندگی همگان باشد. نیکوکاری محدود نهتنها زمینه همراهی برای اعتلای جمعی را منع میکند، ممکن است شرایط را برای درگیری و تعارض اجتماعی گسترش دهد.
اینکه نیکوکاری بیشتر در کتابهای قرآن و هدیههای آسمانی مطرح شده است و استنادهای آن عموماً دینی هستند، بستر و زمینه تمایز در اقدام به نیکوکاری را بیشتر آشکار میکند. کتب قرآنی و هدیههای آسمانی نسبت به کتابهای دیگر به مراتب بیشترین میزان توجه به امر نیکوکاری و مصادیق آن را داشتهاند که همین امر مفهوم نیکوکاری را بیشتر از جنبه اسلامی و دینی جلوهگر میسازد؛ در صورتی که نیکوکاری محدود به دین خاصی نیست و بهتر است به این موضوع با دید جهانی خارج از هر محدودیتی نگریسته شود و آثار آن از تمام جوانب ازجمله جنبه اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی آن و ... بررسی شود.
بدین سبب، توصیه برای آموزش نیکوکاری است که مفهوم گسترده آن بهعنوان جهاندوستی (خلقت، خلق و خود) مدنظر قرار گیرد و آموزش به نحوی باشد که زندگی در جهان هستی دارای ارزش قلمداد شود و کوشش انسان بدون چشمداشت آشکار و مادی برای بهبود زندگی، مبنای آموزش و برنامه درسی نیکوکاری قرار گیرد. بدین منظور، اشکال متفاوت ارائه فرصتها را میتوان با عناوین «آموزش مستقیم»، «آموزش غیرمستقیم» و «آموزشهای غیرمتشکل» معرفی کرد. فرصتهای یادگیری گوناگون معطوف به تحقق شایستگیهای نیکوکاری، انتخاب یا خلق میشوند و این فرصتهای یادگیری در دو طبقه اصلی قرار میگیرند: فرصتهای مستقیم و فرصتهای محیطی. فرصتهای مستقیم به همه پدیدههایی اطلاق میشود که بهطور آشکار و در قالبهای رسمی برای تحقق یک یا چند شایستگی تدارک میشوند؛ اما در کنار اینها فضا و فرهنگ محیط یادگیری نیز مطرح است که نقش مقوم و پایدارسازنده اهداف یادگیری برنامه درسی صریح در حوزه شایستگیهای مندرج در برنامه درسی را برعهده دارند. این بخش از فرصتهای یادگیری نیز ارزش فراوانی دارد. این بخش انواعی دارد که برای تشریح آن از چهار سطح متفاوت ارائه فرصتهای یادگیری یاد میشود (موسیپور و احمدی، 1395):
سطح اول: فرصتهای مستقیم معطوف به تحقق شایستگی نیکوکاری: در اینجا فرصتهای رسمی ـ مستقیم مطرح است که تدارک شدهاند تا کودک در فرآیندهای رسمی آموزش در معرض آن واقع شود.
سطح دوم: فرصتهای غیرمستقیم مربوط به تحقق شایستگی نیکوکاری: آنچه در جهت تثبیت و قوامبخشی به یادگیری علاوه بر درس (دروس) مربوطه در سایر دروس برنامه بهعنوان «کارکرد ثانوی یا تقویتی» اتفاق بیفتد، سطح دوم را تشکیل میدهد. این ارائه، آموزش غیرمستقیم (ضمنی) اما رسمی است. در این سطح، تبدیلشدن هر شایستگی به «فرابرنامه درسی» و مخدوم کل دروس مطرح است.
سطح سوم: فرصتهای غیررسمی تحققبخش شایستگی نیکوکاری: بسترهایی در جهت تثبیت و قوامبخشی به یادگیری شایستگی در قالب فعالیتهای آزادانه و اختیاری در برنامه درسی تدارک میشوند که فرصتهای غیررسمی قلمداد میشوند. چنین فرصتهایی در تشکلهای اجتماعی، مانند کانونها و انجمنها فراهم میشوند.
سطح چهارم: فرصتهای غیرمتشکل تحققبخش شایستگی نیکوکاری: بسترهایی که در جهت تثبیت و تقویت یادگیری در آرایش و پیرایش محیطها و فضاهای فیزیکی دانشگاه تدارک میشوند، آموزش غیرمتشکل یا محیطیاند. چنین فرصتهایی میتوانند در خوابگاهها، فضاهای ورزشی، کتابخانهها و محیط دانشگاه فراهم شوند. این تدارک فرصت به یک معنا «برنامه درسی پنهان» است.
[1] Character education
[2] https://abadis.ir/fatofa/
[3]. ان الاحسان، اتیان الاعمال علی وجه الحسن من جهة الاستقامة و الثبات علی الایمان بالله سبحانه.
[4] Thomas Hobbes
[5] James Rachels
[6] Emile Durkheim
[7] Jean-Jacques Rousseau
1Mc Ginley & Carlo
2 Agreeableness
[8] Meaningful Clusters
١ . کتاب صحیح بخاری، به روایت ابوذر غفاری(رض) صحابی بزرگ پیامبر، به نقل از کتاب ...
٢ . آیا آن را که روز جزا را دروغ میشمرن، دیدی؟ او همان کسی است که یتیم را به اهانت میراند و مردم را به طعامدادن به بینوا وا نمیدارد. پس وای بر آن نمازگزارانی که در نماز خود سهلانگارند، آنان که ریا میکنند و از دادن زکات دریغ میورزند ...
)