نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Introduction
The paper discusses the enduring nature of endowments as a charitable institution, emphasizing both its spiritual and material significance. It highlights the increased importance of endowment capital investment in today's pursuit of a better life, as it can serve as capital for the development of social and geographical space (Hajipour et al., 2019).
The efficient utilization of endowments is described as an economic, social, and geographical necessity. The approach of futurism is emphasized as essential for optimizing decision-making and planning processes (Aliakbari, et al., 2018), as it allows for a scientific understanding and evaluation of the future (Coates, 1985). The paper concludes by stating that a futurist approach has been adopted to analyze the key factors for the development of endowments in rural areas of Birjand County, to increase their productivity and strengthen their role in the local economy.
Methodology
This study is of an applied (decision-oriented) type. In terms of the execution process, it is considered mixed research. By conducting documentary studies, interviewing experts, and completing quantitative questionnaires, data and necessary information have been prepared for the research. To ensure the validity and increase the reliability of the data, a diverse sample approach (including managers, employees, and endowment beneficiaries) was adopted in the selective sampling stage, and ultimately the findings and prepared report have been reviewed and confirmed by participating experts in the research. In this study, both the Delphi method and cross-impact matrix analysis using MICMAC software have been utilized.
Findings
The total of documentary studies and the collection of informed opinions in the field of rural endowments in Birjand County identified 14 propositions (drivers) using the Delphi method. Among the influential factors (drivers) for improving rural endowment productivity, factors such as "process improvement and strengthening the role of local managers in institutional affairs," "facilitating access to advanced technologies," "increasing the level of education, especially digital literacy," "selecting knowledgeable and skilled individuals as custodians," and "consultation of beneficiaries with experts and specialists" were mentioned.
After identifying the influential factors, the "impact intensity" scores of each factor within the framework of the cross-impact matrix (using the MICMAC software environment) were assessed based on the degree of influence and susceptibility between 0 and 3. The number 0 indicates "no effect," the number 1 indicates "weak effect," the number 2 indicates "moderate effect," and the number 3 indicates "strong effect." Based on the obtained output, the matrix dimensions were 14*14, and the number of repetitions was considered to be 3. The matrix saturation index was 9.92%, indicating that in over 92% of cases, factors had an impact on each other.
Furthermore, out of a total of 182 relationships, 69 relationships, equivalent to 38%, had strong cross-impacts (3),
64 relationships, equivalent to 35%, had moderate cross-impacts (2), and 49 relationships, equivalent to 27%, had weak cross-impacts (1). Based on this, relationships with "strong" impacts had a higher frequency than other relationships.
According to the direct impact matrix, the sum of the rows of the matrix indicates the level of influence, and the sum of the columns indicates the level of susceptibility of a factor to other factors. The assessment of direct influence and susceptibility of influential factors in rural endowment productivity in Birjand County showed that in terms of influence, factors such as "financial support for small-scale beneficiaries through mechanisms such as microcredit funds (financial support)," "establishment of endowment-centered rural development groups (development group)," and "increase in the level of education, especially digital literacy (literacy)" were at the highest level. In terms of susceptibility, factors such as "development of strategic and competitive crop cultivation (competitive production)," "dominance of an economic management approach at all levels (economic approach)," and "facilitating access to advanced technologies (technology)" were at the highest level.
Based on the opinions of local experts and the results obtained regarding the influential factors on rural endowment productivity in Birjand County, it can be inferred that the situation is somewhat unstable, and the current conditions governing the system will change soon.
Conclusion
From the study carried out to identify the key drivers effective in improving and enhancing the productivity of rural endowments in Birjand County, it can be concluded that influential drivers include process improvement, knowledgeable individuals, development groups, consultation, and financial provision. These findings are consistent with the studies of Karimi (2000), Omidiani (2000), Sajadi Jazi (2015), and Ebadie (2009). Additionally, the only susceptible driver in the system map was technology, as the provision and equipment of technology necessary for rural endowments require resources that can be obtained through the benefits of productivity. In other words, these factors have mutual influence, which can create benefits through productivity and can also contribute to self-healing with the benefits derived from endowment productivity.
Finally, limited access of beneficiaries and custodians to financial resources on the one hand and the lack of knowledge of individuals in implementing modern changes on the other hand have been identified as serious obstacles. Planners and policymakers in the region can consider creating microcredit funds and endowment-centered rural development groups in their decision-making. The outcome of this study suggests the following recommendations:
Given the seriousness of the issue of low productivity of rural endowments and the observed cases, it is necessary to eliminate the principle of competition and develop scenarios and corresponding implementation plans using the identified drivers in this study over a 5, 10, and 15-year time horizon.
Economic consultants familiar with current activities should be employed in the local endowment and charity offices, or experts from universities should be utilized through memorandums of understanding with provincial universities.
For the short-term and temporary period, financial resources should be allocated to the Provincial Endowments and Charity Administration (without being conditioned on the income of rural endowments) to support the development and equipment of technology and infrastructure expansion in rural settlements with endowments.
Economic activities and productive advantages should be determined for each district, and endowment beneficiaries should be encouraged to move towards them.
کلیدواژه‌ها [English]
- مقدمه و بیان مسئله
وقف به‌عنوان یک نهاد خیرخواهانه، عمری به درازای چندین قرن دارد و توسط اجتماعات بشری پایدار مانده است. علاوه بر بعد معنوی آن، جنبه مادی موقوفات نیز حائز اهمیت است. امروز که بنیادین‌ترین اهداف تلاش و کوشش اکثر افراد و اجتماعات، «رسیدن به زندگی بهتر» است، سرمایه‌انگاری وقف اهمیتی دوچندان می‌یابد؛ به‌گونه‌ای‌که در صورت برنامه‌ریزی و مدیریت کارآمد می‌تواند سرمایه‌ای برای توسعه فضای اجتماعی و جغرافیایی باشد. در حقیقت، موقوفات عمدتاً کالاهای سرمایه‌ای اعم از پول، زمین و مستغلات است که در محاسبات انباشت سرمایه هر فضای جغرافیایی می‌تواند نقش چشمگیری داشته باشد (حجی‌پور و همکاران، 1398: 60)؛ به‌ویژه در قرن بیست و یکم که طبق تحلیل و اذعان توماس پیکتی[1]، نابرابری درآمدی در بسیاری از کشورها افزایش یافته و ثروت به دست کمترین جمعیت رسیده است (پیکتی، 1401).
ریشه‌کنی فقر هدف اولیه توسعه عادلانه و پایدار است. براساس گزارش بانک جهانی، 736 میلیون نفر در سراسر جهان در سال 2015 در دام فقر شدید گرفتار شده‌اند که ساکنان مناطق روستایی 79 درصد از کل جمعیت را تشکیل می‌دهند
(World Bank, 2018). در ایران همچون الگوی حاکم بر اکثر کشورهای جهان، بخش اعظم جمعیت فقیر و محروم ساکن روستاها هستند. روستاییان به‌طور عام و کشاورزان کشور به‌طور خاص، بیش از افراد دیگر جامعه نیازمند برنامه‌ریزی و استفاده از منابع برای تأمین نیازهای اساسی و رهایی از فقر مطلق هستند و محور برنامه‌های توسعه و اقدامات برنامه‌ریزی‌شده باید متوجه خدمت‌رسانی و مبارزه با فقر در روستاها باشد (افراخته، 1395: 111)؛ ازاین‌رو، به‌دلیل اهمیت موضوع، در ایران و جهان توجه محققان به سوی مسائل تحول روستایی افزایش یافته است (Gao et al, 2023).
براساس آخرین آمار در ایران 209345 موقوفه با بیش از یک میلیون و 393 هزار رقبه در دسترس است (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1401: 116) که در این میان سکونتگاه‌های روستایی از کانون‌های مهم انسانی در امر سرمایه‌های وقفی و رقبات به شمار می‌رود؛ به‌گونه‌ای‌که در بسیاری از مناطق کشور مشاهده می‌شود «شش دانگ یک روستا» به‌طور کامل در امورات خیرخواهانه وقف شده است. در دیگر روستاها نیز از آنجا که زمین با ارزش‌ترین منبع کشاورزان و روستاییان است (Wang et al,2021)، «آب و زمین» اصلی‌ترین دارایی وقف‌شده است.
دو نکته‌ای که می‌توان برداشت کرد: نخست، موقوفات را می‌توان منابع مهمی دانست که می‌تواند در برنامه‌ریزی توسعه جوامع روستایی نقش سازنده و ارزنده داشته باشد. در حقیقت ازطریق موقوفات روستایی به‌عنوان یک نهاد، قسمت عظیمی از منابع مورد نیاز فرآیند توسعه را می‌توان تأمین کرد و بخش چشمگیری از بار مشکلات و تنگناهای موجود بر سر راه توسعه جوامع روستایی را برداشت و همچنین ازطریق مشارکت افراد نیکوکار این جوامع و با به‌کارگیری اموال و دارایی آنها به‌صورت داوطلب در جهت تسریع این توسعه گام برداشت (سولقانی، 1388: 30 و 31). دوم، زمین‌های روستایی که عمده دارایی وقف‌شده هستند، (اعم از موقوفه یا با مالکیت خصوصی) به‌دلیل ضعف زیرساخت‌های آبیاری و حفاظت از آب، تکه‌تکه‌شدن گسترده زمین و ادغام ضعیف تولید، عرضه و بازاریابی، در بسیاری از مناطق وسیع فقرزده رها شده‌اند یا با حداقل بهرهوری استفاده می‌شوند؛ به‌طوری‌که در سال 2017 جمعیت 60 درصدی شاغل کشاورزی در اقتصادهای کمتر توسعه‌یافته، تنها 24 درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است (Gebresilasse, 2023). شرایط سبب شده است در برخی تحلیل‌ها زمین‌های وقفی عاملی اثرگذار بر محدودیت‌ها و انگیزه‌های اجتماعات روستایی شناخته شوند؛ برای مثال، در روستاهایی که موقوفات وجود دارد، اجرای برنامه‌هایی نظیر «توسعه پایدار کشاورزی» که هدف آن بهینه‌سازی درآمد و به حداقل رساندن مصرف منابع و اثرات زیست‌محیطی است، طبق تحقیقات به شدت تأثیرگرفته از وقف منابع کشاورزی است؛ ازاین‌رو، باید در برنامه‌ها و سیاست‌های توسعه و حفاظت فضا نیز به آن توجه کرد (Turner et al, 2021; Peng et al, 2022).
تدبیر منطقی نکات مذکور به کمک راهبرد شناخته‌شده «ارتقا و بهبود بهرهوری» میسر است؛ زیرا امروزه بهبود بهرهوری کشاورزی یک دغدغه سیاست‌گذاری در کشورهای درحال توسعه است و از طرف دیگر، بهرهوری عامل اصلی رشد اقتصادی است (Mattsson & Reshid, 2023: 942). در استان خراسان جنوبی با 10172 موقوفه و 21152 رقبه (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1401: 121)، شهرستان بیرجند بیشترین فراوانی موقوفات را بین 11 شهرستان استان دارد که بررسی کاربری رقبات نشان می‌دهد بیش از 88 درصد آن در حوزه کشاورزی (در فضاهای روستایی شهرستان) بوده است (شاطری و همکاران، 1397: 105). این در حالی است که بخش اعظم موقوفات و رقبه‌ها در نظام تولید روستایی شهرستان بیرجند با شیوه‌های سنتی بهره‌برداری می‌شود.
در جهان امروز برای بهینه‌کردن فرایند تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی باید آینده‌نگری رویکرد حاکم باشد (علی‌اکبری و همکاران، 1397: 157)؛ زیرا شناخت و ارزیابی واقعی حاصل از شیوة نگریستن علمی به آینده به دست خواهد آمد (Coates, 1985). بدین ترتیب، به‌منظور اینکه در آینده بتوان شاهد افزایش بهرهوری موقوفات در فضای روستایی شهرستان بیرجند و همچنین تقویت نقش آن در اقتصاد این سکونتگاه‌ها بود، با رویکرد آینده‌نگر، عوامل کلیدی (پیشران‌ها) بررسی و تحلیل شده‌اند که باید مدنظر نظام تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری باشد. در پی هدف مذکور، سؤال بنیادین تحقیق را اینگونه می‌توان عنوان کرد که اصلی‌ترین عوامل اثرگذار بر افزایش و بهبود بهرهوری موقوفات روستایی در شهرستان بیرجند کدام است.
2- ادبیات پژوهش
در قرن 21 برای توسعه و پیشرفت اقتصادی اکثر کشورهای درحال توسعه «ارتقای بهرهوری» از مهم‌ترین عوامل است (محمدوندناهیدی و جابری ، 1389: 138). برای نخستین‌بار بهرهوری توسط فردی به نام «کوئیزنی»[2] در سال 1766 میلادی به کار رفت. سپس در سال 1883 «لیتر»[3] بهرهوری را قدرت و توانایی تولیدکردن تعریف کرد. با گسترش انقلاب صنعتی و در پی آن، تلاش برای افزایش سود حاصل از عوامل تولید (مانند نیروی کار، سرمایه، زمین، فناوری و دیگر منابع) و تجهیزات مالی و سخت افزاری، تکاپو برای بهرهوری به تلاشی همه‌گیر تبدیل شد (علاقه‌بند، 1376: 43). استفاده از واژه بهرهوری نزدیک به مفهوم کنونی آن، نخستین‌بار توسط «فرانسوا کنه» ریاضیدان و اقتصادان طرفدار مکتب «حکومت طبیعت» انجام شد (طالب‌زاده، 1395: 4). بدین ترتیب، تلاش و برداشت علمی پیرامون «بهرهوری» دارای سابقه‌ای چندصد ساله است. امروزه بهرهوری نوعی دیدگاه فکری با رویکرد هوشمندانه کارکردن و عمل‌کردن است که فراتر از یک معیار و شاخص اقتصادی به آن نگریسته می‌شود. در حقیقت، یک رویکرد جامع، فرهنگ و نگرش نظام‌گرا و یک کل مرکب از همه اجزا مطرح است؛ به‌گونه‌ای‌که می‌تواند بر هریک از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فضای جغرافیایی، سازمان یا افراد تأثیر متقابل داشته باشد. براساس این، اهمیت آن نیز در تمامی فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی وصنعتی به‌طور جدی شایان توجه است (سلیم‌پور و همکاران، 1402: 253).
واژه بهرهوری[4] در فرهنگ واژگان فارسی به معنای سودمندی، مفیدبودن و کامیابی است. از جنبه کاربردی، بهرهوری را به معنای استفاده مطلوب، مؤثر و بهینه از مجموعه امکانات، ظرفیت‌ها، سرمایه‌ها، منابع و فرصت‌ها می‌توان تعریف کرد (سلیم‌پور و همکاران، 1402: 255). به تعبیر دیگر، بهرهوری عبارت است از به دست آوردن حداکثر سود ممکن با بهره‌گیری و استفاده بهینه از نیروی کار، توان، استعداد و مهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول، زمان، مکان و غیره به‌منظور ارتقای رفاه جامعه (صفاری‌دربرزی و همکاران، 1402: 234)؛ ازاین‌رو، گفتنی است بهرهوری استفاده مؤثر و بهینه از زمان و ارزش حاصل از سرمایه، عمر، فکر، اندیشه و توان‌ها و استعدادها در یک واحد زمان و استفاده مطلوب از همه لحظات است
(منادی و همکاران، 1399).
در تبیین مفهوم بهرهوری توسط سازمان همکاری اقتصادی اروپا[5] که هر ساله در کشورهای اروپایی به‌ویژه «گروه 20» پایش و بررسی می‌شود، آمده است که «بهرهوری معمولاً به‌عنوان نسبتی بین حجم خروجی و حجم ورودی‌ها تعریف می‌شود. به عبارت دیگر، میزان کارآمدی نهاده‌های تولید، مانند نیروی کار و سرمایه را در یک اقتصاد اندازه‌گیری می‌کند تا سطح تولید معینی ایجاد شود. به‌طور کلی، معیارهای بهرهوری را می‌توان به‌عنوان معیارهای بهرهوری تک عاملی (ارتباط یک معیار تولید به یک معیار واحد از ورودی، برای مثال، بهرهوری نیروی کار) یا معیارهای بهرهوری چندعاملی (ارتباط اندازه‌گیری از خروجی به مجموعه‌ای از نهاده‌ها، برای مثال، بهرهوری چندعاملی) طبقه‌بندی کرد. بهرهوری منبع اصلی رشد اقتصادی و رقابت‌پذیری در نظر گرفته می‌شود» (OECD, 2023). کارگزاری بهرهوری اروپا[6] ضمن اینکه از بهرهوری به‌عنوان یک دیدگاه فکری یاد می‌کند و هدف آن را تلاش در جهت بهبود وضعیت موجود می‌داند، «درجه استفاده مؤثر از هریک از عوامل تولید» را به‌عنوان تعریف بهرهوری می‌پذیرد. همچنین، طبق نتایج بررسی‌های این کارگزاری، برجسته‌ترین عوامل با اثرگذاری مستقیم بر بهرهوری شامل عملکرد یا استعداد مدیریتی، کیفیت سرمایه انسانی و غیرانسانی، سرمایه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، تحقیق و توسعه (R&D)، نوآوری محصول و یادگیری ازطریق انجام هستند (Boel, 2003: 328).
سازمان بین‌المللی کار[7]، بهرهوری را نحوه استفاده کارآمد از منابع می‌داند و می‌توان آن را برحسب تمام عوامل تولید ترکیبی (بهرهوری کل عوامل) یا برحسب بهرهوری نیروی کار اندازه‌گیری کرد که به‌عنوان تولید یا ارزش افزوده تقسیم بر مقدار کار استفاده‌شده برای تولید آن محصول تعریف می‌شود. بهرهوری نیروی کار زمانی افزایش می‌یابد که ارزش افزوده ازطریق استفاده بهتر، هماهنگی و غیره از همه عوامل تولید افزایش یابد. ارزش افزوده ممکن است زمانی افزایش یابد که نیروی کار هوشمندتر، سخت‌تر، سریع‌تر یا با مهارت‌های بهتر کار کند؛ اما با استفاده از ماشین‌آلات بیشتر یا بهتر، کاهش اتلاف مواد اولیه یا با معرفی نوآوری‌های فناوری‌ها افزایش می‌یابد. در این میان، بهرهوری نیروی کار کارایی کشوری را اندازه‌گیری می‌کند که با استفاده از نهاده‌ها در یک اقتصاد برای تولید کالاها و خدمات استفاده می‌شود و معیاری از رشد اقتصادی، رقابت‌پذیری و استانداردهای زندگی در یک کشور ارائه می‌دهد. دولت‌ها، کارگران و کارفرمایان به‌دنبال افزایش بهرهوری یکپارچه هستند؛ زیرا عمدتاً بهرهوری نقطه عطف بهبود استانداردهای زندگی، پایدارترین راه خروج از فقر شغلی و مبنای (و معیار) رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی است (ILO, 2015).
با توجه به اینکه افزایش بهرهوری از بنیادی‌ترین راهکارهای کسب سود بیشتر و به تأسی از آن، تأمین رفاه و زیست بهتر افراد جامعه است، درک عوامل اثرگذار بر بهبود و ارتقای بهرهوری از اهداف اساسی محققان در این زمینه است. بر پایه مطالعات تجربی گذشته و الگوهای نظری برآورد بهرهوری، عوامل اثرگذار بر آن را می‌توان به‌طور کلی در چهار گروه مطرح کرد؛ نخست، سرمایه انسانی: براساس چارچوب نظری موجود، با افزایش سطح آموزش نیروی انسانی می‌توان تولید نهایی را افزایش داد. همچنین، سرمایه انسانی ازطریق تسهیل دستیابی به فناوری‌های پیشرفته باعث افزایش بهرهوری می‌شود. دوم، سرمایه فیزیکی بنگاه: افزایش تجهیزات سرمایه‌ای به نیروی کار امکان تولید محصول بیشتر را می‌دهد و درنهایت، به افزایش بهرهوری منجر می‌شود. سوم، سرمایه دانشی بنگاه: این عامل غالباً با محاسبه شاخص‌هایی همچون مخارج تحقیق و توسعه[8]، سرمایهگذاری در نوآوری و فناوری مؤسسه بررسی می‌شود و بنیان استدلال این است که با پیشرفت فناوری به‌ازای هر واحد منابع انسانی، مقدار تولید بیشتری می‌توان داشت (سلیم‌پور و همکاران، 1402: 256-257). چهارم، اصلاح فرایندها: طبق نظریه حاکم، فرایندهای تولید خروجی باید به‌گونه‌ای طراحی شود که حداقل منابع را مصرف کنند و حداکثر خروجی را تولید کنند. برای این منظور، لازم است فرایندها را بررسی و نقاط ضعف و قوت را شناسایی کرد، راه‌حل‌های جایگزین را پیدا و آزمایش کرد و پس از اطمینان از نتایج مطلوب پیاده‌سازی کرد (فرنچ و اچ.بل، 1400: 82).
سابقه مطالعات مربوط به بررسی و چاره‌اندیشی ارتقای بهرهوری موقوفات در ایران به پژوهش کریمی (1379) بازمی‌گردد که براساس استدلال صورت‌گرفته، استفاده بهینه از موقوفات یک وظیفه در چارچوب مشی امانت‌داری است. همچنین، برای افزایش بهرهوری موقوفات باید افراد مطلع و کاربلد به‌عنوان متولی برگزیده شوند. امیدیانی (1379) در مطالعه‌ای با عنوان «راه‌های افزایش بهرهوری موقوفات» اذعان داشته است که با بالارفتن ارزش افزوده در رقبات موقوفه میزان بهرهوری افزایش چشمگیری پیدا می‌کند. به عبارتی، چنانچه فرهنگ ایجاد ارزش افزوده از رقبات موقوفات در بین مسئولان و مدیران و رؤسای ادارات اوقاف به‌طور جدی گسترش یابد، بهرهوری از موقوفات افزایش می‌یابد. راه‌هایی نظیر رشد ابتکار و خلاقیت در خصوص رقبات موقوفاتی که دارای استعداد سرمایهگذاری هستند و مشورت با اهل فن می‌توانند ازطریق ایجاد ارزش افزوده رقبات، بهرهوری موقوفات را بهبود بخشند.
عبادی (1388) در نتیجه‌گیری پژوهش آورده است که تجربه «هیئت امنای کل اوقاف کویت» و «بنیاد جهانی وقف» وابسته به بانک توسعه اسلامی نمونه‌های خوبی برای مدیریت نوین و اقتصادی موقوفات در کشور است. به کمک این نهادها می‌توان از ابزارهای جدید سرمایهگذاری و افزایش بهرهوری و درآمد برای اهداف وقفی گام برداشت. ازجمله روش‌ها و قالب‌های جدید وقفی نظیر سهام وقفی، وقف نقود و اسناد قرضه، زمینة خوبی برای بهرهوری بهتر وقف و ورود به بازار سهام مالی هستند. سجادی‌جزی (1394) در مقاله‌ای به‌منظور بررسی جنبه‌های مختلف اقتصادی موقوفات و چگونگی ارتقای آنها بیان داشته است «اجاره» یکی از رایج‌ترین روش‌های سرمایهگذاری و بهبود بهرهوری موقوفات است که در آن واقف حتی می‌تواند مدت اجاره را تمدید کند یا به هزینه آن بیفزاید؛ علاوه بر آن، متولی وقف در صورت اجازه و شرط واقف، صلاحیت تمدید قرارداد اجاره را دارد. براساس نتیجه مطالعه درخشان و طغیانی (1396) با موضوع «تحلیل راهبردهای ارتقای بهرهوری و توسعه وقف علم و فناوری ایران»، ازجمله راهبردهای اصلی و لازم برای ارتقای بهرهوری موقوفات در حوزه علم و فناوری، نهادسازی، شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی هستند. نریمانی‌زمان‌آبادی و ابراهیمی سالاری (1396) در فرجام تحقیقی با موضوع «نقش دانش فقه در احیا و ارتقای بهرهوری موقوفات» اذعان داشته‌اند که در خصوص اموال وقفی که از کارآمدی و درآمدزایی خارج شده‌اند یا احتمال زیاد دارد که خارج شوند، با تبدیل‌شدن به اسکناس و ارز، از رکود و بی‌حاصلی خارج می‌شوند و در زمینه‌هایی همچون علم و فناوری بیشتر اثر خواهند داشت. به عبارتی، تبدیل و فروش مال وقفی به‌بعنوان یکی از راهکارهای احیا و ارتقای بهرهوری موقوفاتی مطرح شده است که امروزه کارآیی سابق را ندارند.
درنهایت، از بررسی مطالعات قبلی درزمینة بهرهوری موقوفات می‌توان نتیجه گرفت رویکرد غالب مبتنی بر شناسایی عوامل موردی اثرگذار بر بهرهوری موقوفات بوده است و هیچ‌یک از تحقیقات قبلی به بررسی راهبردی موضوع به‌ویژه با رویکرد آینده نگاری و درک پیشران‌های کلیدی نپرداخته است؛ ازاین‌رو، مطالعه کنونی با پژوهش‌های قبلی تمایز دارد.
3- روش پژوهش
این تحقیق از نوع کاربردی (تصمیم‌گرا) است. ازلحاظ فرایند اجرا نیز یک پژوهش آمیخته به شمار می‌رود؛ به‌گونه‌ای‌که با انجام مطالعه اسنادی، مصاحبه با نخبگان و تکمیل پرسشنامه‌های کمی، داده‌ها و اطلاعات لازم در جهت هدف تحقیق تهیه شده‌اند. در تشریح اقدامات انجام‌شده به‌منظور انجام این پژوهش گفتنی است در گام اول، چارچوب نظری و تعدادی از گزاره‌های اولیه مربوط به عوامل اثرگذار بر بهرهوری موقوفات روستایی به کمک مطالعه اسنادی و بررسی تحقیقات پیشین جمع‌آوری شدند. در گام دوم، مصاحبه اولیه (به‌صورت نیمه‌ساختاریافته) با نخبگان و مطلعین در دسترس (مشتمل بر کارکنان اداره اوقاف شهرستان بیرجند و تعدادی از بهره‌برداران رقبات موقوفات در روستاهای منتخب شهرستان که با روش گلوله برفی انتخاب شده‌اند) به‌منظور تکمیل فهرست گزاره‌های اثرگذار بر بهرهوری موقوفات روستایی در شهرستان بیرجند صورت گرفت. در گام سوم، ابتدا تجمیع گزاره‌های شناخته‌شده از مراحل اول و دوم توسط محقق صورت گرفت و سپس برای احصای فهرست نهایی عوامل به کمک گروه نخبگان در قالب روش دلفی، فهرست تهیه‌شده در اختیار افراد قرار داده شد. این مرحله شامل دو دور رفت و برگشت بین گروه نخبگان با پژوهشگر بوده است که درنهایت از مجموع 22 عامل، 14 گزاره به تأیید اعضا رسید. در گام چهارم، به کمک فهرست عوامل تأییدشده در مرحله قبل، پرسشنامه‌ای در چارچوب روش تحلیل ماتریس اثرات متقاطع، تنظیم و توسط نخبگان (12 نفر) تکمیل شد که پس از آن به کمک نرم‌افزار میک مک داده‌ها تحلیل و خروجی‌های لازم استخراج شدند.
به‌منظور رعایت روایی و افزایش پایایی داده‌ها، در مرحله نمونه‌های انتخابی رویکرد تنوع نمونه‌ها (اعم از مدیران، کارکنان و بهره‌برداران موقوفات) اتخاذ شد و درنهایت نیز یافته‌ها و گزارش تهیه‌شده به رؤیت و تأیید خبرگان مشارکت‌کننده در تحقیق رسیده است. در این پژوهش دو روش دلفی و تحلیل ماتریس اثرات متقاطع استفاده شده‌اند که استفاده از روش اول به‌دلیل ناشناخته‌بودن عوامل اثرگذار بر بهبود بهرهوری موقوفات روستایی بوده و استفاده از روش دوم نیز به‌دلیل کارکرد تأییدشدة این روش در برنامه‌ریزی آینده‌نگرانه است.
روش دلفی: یک روش ارتباطی ساختاردار است که به‌منظور پیش‌بینی سامانمند و تعاملی با تکیه بر هم‌اندیشی خبرگان ابداع شده است. به عبارتی، هدف اصلی روش دلفی دستیابی به قابل اطمینان‌ترین اجماع گروهی از نظرات خبرگان به‌واسطة مجموعه‌ای از پرسش‌های متمرکز همراه با بازخورد نظارت‌شده است. با کسب اجماع گروهی از خبرگان توسط این فرایند، پژوهشگران می‌توانند مسائل را شناسایی و اولویت‌بندی کنند و چارچوبی را برای تشخیص آنها توسعه دهند. در چارچوب این روش، ابتدا پرسشی مطرح می‌شود و جواب‌های افراد دریافت می‌شوند، در مرحله بعدی، پاسخ‌های افراد از دور قبل به همراه پاسخ‌های احتمالی دریافت‌شده از مطالعه اسنادی ترکیب می‌شوند و مجدد با تکرار همان سؤال اولیه به همراه پاسخ‌ها، به افراد عودت داده می‌شوند تا نظرات خود را دربارة پاسخ‌های قبلی بیان کنند. این فرایند تکرار می‌شود تا یک اجماع اتفاق افتد (رحمانی و همکاران، 1399). در این تحقیق در هر دور، از خبرگان خواسته شد امتیاز مربوط به هر گزاره را در قالب طیف لیکرت اعلام کنند. در دو دور اجماع نظرات در خصوص گزاره‌ها صورت گرفت؛ زیرا انحراف از معیار گزاره‌ها کمتر از یک به دست آمده است. همچنین، با توجه به اینکه نتایج ضریب کندال 89/0 به دست آمد، یعنی بزرگ‌تر از 5/0
(همان منبع)، سطح توافق نظرات تأیید شده است.
روش تحلیل ماتریس اثرات متقاطع: یک روش تحلیلی است که برای بررسی تأثیرات متقابل بین عوامل مختلف در یک الگوی تحلیلی استفاده می‌شود. این روش از یک ماتریس از احتمالات اولیه و احتمالات شرطی و روابط جهت‌دار تأثیرات متقابل رویدادها و نیروهای پیشران شکل می‌گیرد. با استفاده از این روش، تأثیرگذاری و تأثیرپذیری هریک از عوامل را می‌توان ارزیابی و ارتباطات میان آنها را مشخص کرد. این روش معمولاً برای تحلیل و پیش‌بینی تأثیرات متقابل در زمینه‌های مختلف ازجمله مدیریت کسب‌وکار، آینده‌پژوهی و مطالعات ساختاری - تفسیری استفاده می‌شود (بکامیری و همکاران، 1400).
گروه خبرگان و پرسش‌شوندگان تحقیق مشتمل بر 12 نفر بوده است که بیشترین تعداد شامل بهره‌برداران و متولیان رقبات موقوفات و در مراتب بعدی، مدیران و کارشناسان اجرایی و درنهایت، هیئت علمی دانشگاه بوده‌اند. از حیث تحصیلات نیز عمده افراد دارای مدرک تحصیلی کارشناسی و سپس کارشناسی ارشد بوده‌اند. مدیریت دولتی، اقتصاد، برنامه‌ریزی روستایی، کشاورزی و الهیات اعم تخصص افراد مذکور بوده است.
جدول 1- مشخصات فردی گروه خبرگان
Table 1- Personal Information of the Expert Group
|
شغل |
تحصیلات |
||||
|
هیئت علمی دانشگاه |
مدیر و کارشناس اجرایی |
بهره‌بردار |
کارشناسی |
کارشناسی ارشد |
دکتری |
|
1 |
4 |
7 |
6 |
5 |
1 |
4- یافته‌های پژوهش
از مجموع بررسی‌های اسنادی و گردآوری نظرات مطلعین حوزه موقوفات روستایی در شهرستان بیرجند به کمک روش دلفی 14 گزاره (پیشران) شناسایی شدند. ازجمله عوامل اثرگذار (پیشران‌ها) بر بهبود بهرهوری موقوفات روستایی، به مواردی همچون «اصلاح فرایندها و تقویت نقش مدیران محلی در امور نهادی»، «تسهیل دستیابی به فناوری‌های پیشرفته»، «افزایش سطح آموزش نیروی انسانی به‌ویژه سواد دیجیتال»، «برگزیدن افراد مطلع و کاربلد به‌عنوان متولی» و «مشورت بهره‌برداران با اهل فن و متخصصان» می‌توان اشاره کرد که شرح پیشران‌ها در جدول 2 نشان داده شده است.
جدول 2- عوامل اثرگذار بر توسعه بهرهوری موقوفات روستایی شهرستان بیرجند (خروجی روش دلفی)
Table 2- Factors Affecting the Development of Productivity of Rural Endowments in Birjand County
(Delphi Method Output)
|
شرح عامل |
عنوان مختصر عامل |
|
اصلاح فرایندها و تقویت نقش مدیران محلی در امور نهادی |
فرایندها |
|
تسهیل دستیابی به فناوری‌های پیشرفته |
فناوری |
|
افزایش سطح آموزش نیروی انسانی به‌ویژه سواد دیجیتال |
سواد |
|
برگزیدن افراد مطلع و کاربلد به‌عنوان متولی |
فرد متبحر |
|
مشورت بهره‌برداران با اهل فن و متخصصان |
مشاوره |
|
رشد ابتکار و خلاقیت در خصوص رقبات موقوفاتی |
خلاقیت |
|
حاکم‌شدن رویکرد مدیریت اقتصادی در تمامی سطوح |
اقتصادنگر |
|
اجاره‌دادن موقوفات |
اجاره |
|
فروش برخی اموال وقفی و تبدیل آنها به پول و ارز |
فروش |
|
توسعه کشت محصولات راهبردی و دارای مزیت |
تولید مزیتی |
|
ارائه مشوق برای متولی‌گری جوانان |
تشویق جوان |
|
نوسازی و بهسازی روش‌های آبیاری |
آبیاری نوین |
|
حمایت‌گری مالی از بهره‌برداران خرد با سازوکاری نظیر صندوق‌های خرد اعتباری |
تأمین مالی |
|
راه‌اندازی گروه‌های توسعه روستایی موقوفه‌محور |
گروه توسعه |
پس از شناسایی عوامل اثرگذار، امتیازات «شدت اثر» هریک از عوامل در چارچوب ماتریس اثرات متقاطع (در محیط نرم‌افزار میک مک) برحسب میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بین 0 تا 3 سنجیده شد که عدد صفر معرف «بدون تأثیر»، عدد 1 معرف «تأثیر ضعیف»، عدد 2 معرف «تأثیر متوسط» و عدد 3 معرف «تأثیر زیاد» بوده است. براساس خروجی به‌دست‌آمده، ابعاد ماتریس 14*14 بوده است و تعداد تکرارها 3بار در نظر گرفته شد. شاخص پرشدگی ماتریس نیز 9/92 درصد بوده و نشان‌دهندة این واقعیت است که در بیش از 92 درصد، عوامل بر یکدیگر اثر داشته‌اند. همچنین، از مجموع 182 رابطه،
69 رابطه معادل 38 درصد دارای اثرات متقاطع 3 (زیاد)، 64 رابطه معادل 35 درصد دارای اثرات متقاطع 2 (متوسط) و
49 رابطه معادل 27 درصد دارای اثرات متقاطع 1 (کم) بوده‌اند. براساس این، روابط با اثرگذاری «زیاد» نسبت به سایر روابط دارای فزونی بیشتری بوده است.
جدول 3- تحلیل اولیه داده‌های ماتریس اثرات متقابل
Table 3- Initial Analysis of Cross-Impact Matrix Data
|
شاخص |
ابعاد ماتریس |
تعداد تکرار |
تعداد صفر |
تعداد یک |
تعداد دو |
تعداد سه |
جمع |
درصد پرشدگی |
|
فراوانی |
14*14 |
3 |
14 |
49 |
64 |
69 |
182 |
9/92 |
براساس ماتریس اثرات مستقیم، جمع سطرهای ماتریس نشان‌دهندة میزان اثرگذاری و جمع ستون‌ها بیان‌کنندة میزان اثرپذیری یک عامل از سایر عوامل است. بررسی اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم عوامل مؤثر در بهرهوری موقوفات روستایی شهرستان بیرجند نشان داد در وضعیت اثرگذاری، عوامل «حمایت‌گری مالی از بهره‌برداران خرد با سازوکاری نظیر صندوق‌های خرد اعتباری (تأمین مالی)»، «راه‌اندازی گروه‌های توسعه روستایی موقوفه‌محور (گروه توسعه)» و «افزایش سطح آموزش نیروی انسانی به‌ویژه سواد دیجیتال (سواد)» و در وضعیت اثرپذیری نیز عوامل «توسعه کشت محصولات راهبردی و دارای مزیت (تولید مزیتی)»، «حاکم‌شدن رویکرد مدیریت اقتصادی در تمامی سطوح (اقتصادنگر)» و «تسهیل دستیابی به فناوری‌های پیشرفته (فناوری)» در بالاترین سطح قرار دارند.
جدول 4- میزان اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم عوامل
Table 4- Level of Impact and Direct Effectiveness of Factors
|
عوامل |
میزان اثرگذاری |
میزان اثرپذیری |
|
اصلاح فرایندها و تقویت نقش مدیران محلی در امور نهادی (فرایندها) |
30 |
21 |
|
تسهیل دستیابی به فناوری‌های پیشرفته (فناوری) |
25 |
33 |
|
افزایش سطح آموزش نیروی انسانی به‌ویژه سواد دیجیتال(سواد) |
31 |
28 |
|
برگزیدن افراد مطلع و کاربلد به‌عنوان متولی (فرد متبحر) |
26 |
23 |
|
مشورت بهره‌برداران با اهل فن و متخصصان (مشاوره) |
29 |
25 |
|
رشد ابتکار و خلاقیت در خصوص رقبات موقوفاتی (خلاقیت) |
24 |
26 |
|
حاکم‌شدن رویکرد مدیریت اقتصادی در تمامی سطوح (اقتصادنگر) |
30 |
34 |
|
اجاره‌دادن موقوفات (اجاره) |
21 |
26 |
|
فروش برخی اموال وقفی و تبدیل آنها به پول و ارز (فروش) |
20 |
23 |
|
توسعه کشت محصولات راهبردی و دارای مزیت (تولید مزیتی) |
28 |
34 |
|
ارائه مشوق برای متولی‌گری جوانان (تشویق جوان) |
28 |
29 |
|
نوسازی و بهسازی روش‌های آبیاری (آبیاری نوین) |
28 |
31 |
|
حمایت‌گری مالی از بهره‌برداران خرد با سازوکاری نظیر صندوق‌های خرد اعتباری (تأمین مالی) |
32 |
26 |
|
راه‌اندازی گروه‌های توسعه روستایی موقوفه‌محور (گروه توسعه) |
32 |
25 |
|
جمع کل |
384 |
384 |
متغیرها براساس موقعیت قرارگیری در نقشه اثرگذاری - اثرپذیری به چهار نوع تقسیم می‌شوند: نخست، متغیرهای ناحیه 1 (دووجهی یا راهبردی) هستند که دارای دو ویژگی مشترک تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیادند و هر تغییری روی این متغیرها در سایر متغیرها نیز واکنش و تغییری ایجاد خواهد کرد. در این تحقیق متغیرهای ناحیه یک شامل سواد، تشویق جوان، آبیاری نوین، اقتصادنگر و تولید مزیتی است. دوم، متغیرهای ناحیه 2 (تأثیرگذار) هستند که بیش از اینکه از نظام تأثیر بپذیرند بر آن تأثیر می‌گذارند. براساس خروجی نرم‌افزار میک مک در این تحقیق مواردی نظیر فرایندها، فرد متبحر، گروه توسعه، مشاوره و تأمین مالی را می‌توان عوامل تأثیرگذار قلمداد کرد. سوم، متغیرهای ناحیه 3 (مستقل) هستند که به‌طور متوسط اثرگذاری و اثرپذیری کمتری دارند؛ به این معنا که زیاد از نظام تأثیر نمی‌پذیرد و زیاد بر آن تأثیر نمی‌گذارد. در این ناحیه عوامل خلاقیت، اجاره و فروش وجود دارند. چهارم، متغیرهای ناحیه 4 (تأثیرپذیر) هستند که متغیرهای این ناحیه تأثیرگذاری کمی بر نظام دارند و خود تابع تغییرات در سایر متغیرها هستند. طبق بررسی‌های صورت‌گرفته و خروجی نرم‌افزار میک مک، تنها متغیر فناوری در این ناحیه قرار می‌گیرد.
همچنین، پراکنش متغیرها روی نقشه اثرگذاری - اثرپذیری نشان‌دهندة ویژگی کلی نظام از حیث پایداری یا ناپایداری نظام است. نظام‌های ناپایدار با متغیرهایی که هم اثرگذار و هم اثرپذیر هستند، تحولات شدیدی در آینده خواهند داشت و وضعیت کنونی آنها پایدار نخواهد ماند. در این حالت، پراکنش متغیرها لوزی شکل و از جنوب غربی به شمال شرقی نمودار خواهد بود؛ اما در صورتی که دارای تعداد زیادی عوامل اثرگذار و در سمت مقابل تعداد زیادی عوامل اثرپذیر باشد و پراکنش متغیرها به شکل L از سمت چپ نمودار ظاهر شود، نظام پایدار است و شرایط کنونی نظام در آینده تغییر چندانی نخواهد کرد (دارابی و فنی، 1400: 127). مطابق نتایج خروجی میک مک، براساس نظرات خبرگان محلی و نتایج به‌دست‌آمده در خصوص عوامل اثرگذار بر بهرهوری موقوفات روستایی شهرستان بیرجند، وضعیت تاحدودی مبین ناپایداری است و شرایط کنونی حاکم بر نظام در آینده نزدیک تغییر خواهد کرد.
شکل 1- نقشه اثرگذاری - اثرپذیری نظام و نواحی چهارگانه آن
Figure 1- System Impact-Influence Map and its Quadrant Regions
پس از درک وضعیت استقرار عوامل در دستگاه چهاروجهی فوق، به‌منظور آگاهی‌یافتن از اینکه هریک از عوامل تابع چه نظام روابطی و به چه میزانی تأثیرپذیر یا اثرگذار بر دیگر عوامل است، نمودار اثرگذاری روابط متغیرها (عوامل) به شکل زیر ترسیم شده است. این نمودار در قالب خطوط قرمز و آبی نشان داده می‌شود که انتهای هر خط با یک پیکان نشان داده شده و نشان‌دهندة جهت اثرگذاری متغیر است. خطوط قرمز نشان‌دهندة اثرگذاری شدید عوامل بر یکدیگر است و خطوط آبی، با تفاوت در ضخامت، روابط متوسط تا ضعیف را نشان می‌دهد. چگونگی و نحوه روابط مستقیم و غیرمستقیم هرکدام از متغیرهای شناسایی‌شده در نرم‌افزار میک مک، در پنج پوشش 5، 25، 50، 75 و 100 درصد تحلیل می‌شود. هرکدام از این پوشش‌ها روابط ضعیف، میانه و قوی بین متغیرها را نشان می‌دهد. از آنجا که پوشش 100 درصد تمامی تأثیرات متغیرها را از بسیار قوی تا بسیار ضعیف نشان می‌دهد، در این قسمت نمودار اثرگذاری عوامل با پوشش 100 درصد نشان داده شده است. برآیند نمودارهای ترسیم‌شده نشان می‌دهد عمده عوامل از حیث اثرگذاری مستقیم، تأثیرات قوی دارند. از منظر اثرگذاری غیرمستقیم نیز تأثیر عوامل از نوع نسبتاً قوی و متوسط ارزیابی شده است.
شکل 2- نمودار چرخة اثرگذاری مستقیم با پوشش 100 درصد
Figure 2- Direct Impact Cycle Diagram with 100% Coverage
شکل 3- نمودار چرخة اثرگذاری غیرمستقیم با پوشش 100 درصد
Figure 3- Indirect Impact Cycle Diagram with 100% Coverage
با توجه به اینکه برای محاسبات اثرات غیرمستقیم، در نرم‌افزار میک مک ماتریس مربوطه چندبار به توان می‌رسد، جمع اثرگذاری و اثرپذیری‌های غیرمستقیم اعداد چندرقمی درمی‌آید و مقایسه آن با اثرهای مستقیم دشوار می‌شود. به‌منظور حل این مسئله، نرم‌افزار جدول سهم عوامل براساس اثرات مستقیم و غیرمستقیم در مقیاس 10 هزار ارائه می‌دهد. براساس این، مجموع اثرگذاری‌ها و اثرپذیری‌ها 10 هزار محاسبه شده و سهم هرکدام از عوامل از این عدد نشان‌دهندة سهم آن از کل نظام است.
بر پایه نگرش نظام‌واره، تحولات جامعه معطوف به اثرات مجموعه‌ای از عوامل است که در واقعیت به‌صورت هم‌افزار (اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم بر دیگر عوامل) عمل می‌کنند؛ تطبیق وضعیت اثرگذاری/ اثرپذیری عوامل (اعم از نوع مستقیم و غیرمستقیم) کمک خواهد کرد که در مراحل بعدی آینده‌نگاری[9] موضوع، می‌تواند در ترسیم و اولویت‌بندی اقدامات اهمیت به‌سزایی داشته باشد؛ بنابراین در جدول‌های زیر، سهم عوامل در اثرگذاری و اثرپذیری به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در بهبود بهرهوری موقوفات روستایی شهرستان بیرجند مقایسه شده است که گفتنی است این عوامل همان پیشران‌های کلیدی هستند. بنا به اطلاعات جدول‌های مذکور، عامل «حمایت‌گری مالی از بهره‌برداران خرد با سازوکاری نظیر صندوق‌های خرد اعتباری (تأمین مالی)» به‌طور مستقیم بیشترین اثرگذاری و عامل «حاکم‌شدن رویکرد مدیریت اقتصادی در تمامی سطوح (اقتصادنگر)» به‌طور مستقیم بیشترین اثرپذیری را در بهبود بهرهوری موقوفات روستایی شهرستان بیرجند خواهد داشت. در حالت غیرمستقیم نیز بیشترین اثرگذاری مربوط به عامل «راه‌اندازی گروه‌های توسعه روستایی موقوفه‌محور (گروه توسعه)» و بیشترین اثرپذیری نیز مربوط به عامل «توسعه کشت محصولات راهبردی و دارای مزیت (تولید مزیتی)» خواهد بود.
جدول 5- سهم عوامل در اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم بهرهوری موقوفات روستایی
Table 5- Share of Factors in the Direct Impact and Susceptibility of Rural Endowment Productivity
|
مرتبه |
عامل |
اثرگذاری |
عامل |
اثرپذیری |
|
1 |
تأمین مالی |
833 |
اقتصادنگر |
885 |
|
2 |
گروه توسعه |
833 |
تولید مزیتی |
885 |
|
3 |
سواد |
807 |
فناوری |
859 |
|
4 |
فرایندها |
781 |
آبیاری نوین |
807 |
|
5 |
اقتصادنگر |
781 |
تشویق جوان |
755 |
|
6 |
مشاوره |
755 |
سواد |
729 |
|
7 |
تولید مزیتی |
729 |
خلاقیت |
677 |
|
8 |
تشویق جوان |
729 |
اجاره |
677 |
|
9 |
آبیاری نوین |
729 |
تأمین مالی |
677 |
|
10 |
فرد متبحر |
677 |
مشاوره |
651 |
|
11 |
فناوری |
651 |
گروه توسعه |
651 |
|
12 |
خلاقیت |
625 |
فرد متبحر |
598 |
|
13 |
اجاره |
546 |
فروش |
598 |
|
14 |
فروش |
520 |
فرایندها |
546 |
جدول 6- سهم عوامل در اثرگذاری و اثرپذیری غیرمستقیم بهرهوری موقوفات روستایی
Table 6- Share of Factors in the Indirect Impact and Susceptibility of Rural Endowment Productivity
|
مرتبه |
عامل |
اثرگذاری |
عامل |
اثرپذیری |
|
1 |
گروه توسعه |
830 |
تولید مزیتی |
873 |
|
2 |
تأمین مالی |
821 |
اقتصادنگر |
863 |
|
3 |
سواد |
791 |
فناوری |
851 |
|
4 |
فرایندها |
784 |
آبیاری نوین |
805 |
|
5 |
اقتصادنگر |
769 |
تشویق جوان |
763 |
|
6 |
مشاوره |
741 |
سواد |
731 |
|
7 |
تولید مزیتی |
741 |
تأمین مالی |
686 |
|
8 |
آبیاری نوین |
734 |
اجاره |
682 |
|
9 |
تشویق جوان |
733 |
خلاقیت |
680 |
|
10 |
فرد متبحر |
681 |
گروه توسعه |
657 |
|
11 |
فناوری |
652 |
مشاوره |
648 |
|
12 |
خلاقیت |
631 |
فرد متبحر |
606 |
|
13 |
اجاره |
555 |
فروش |
600 |
|
14 |
فروش |
529 |
فرایندها |
549 |
5-نتیجه‌گیری
موقوفات ازجمله منابع اقتصادی و اجتماعی ارزشمند در جامعه اسلامی هستند که با هدف حمایت از فقرا، ترویج علم و فرهنگ، تقویت عبادات و خیرات و غیره تأسیس شده است. بهرهوری آن به معنای استفاده بهینه و بهتر از موقوفات، یک الزام و ضرورت جدی است؛ زیرا افزایش بهرهوری موقوفات می‌تواند به رشد اقتصادی جامعه کمک کند و به بهبود شرایط زندگی افراد منجر شود. با توجه به افزایش جمعیت، تغییرات اقتصادی و فرهنگی و نابسامانی‌های حاکم بر ساختار وقف، بهرهوری مناسب از موقوفات با چالش‌های زیادی روبه‌رو شده است. این در حالی است که در صورت بهره‌ورسازی مناسب از موقوفات، به تحقق اهداف عالی دین و دنیا در جامعه کمک شایانی می‌توان کرد. از مطالعه انجام‌شده در راستای شناخت پیشران‌های کلیدی مؤثر در بهبود و ارتقای بهرهوری موقوفات روستایی در شهرستان بیرجند می‌توان نتیجه گرفت پیشران‌های تأثیرگذار شامل اصلاح فرایندها، فرد متبحر، گروه توسعه، مشاوره و تأمین مالی بوده است که با نتایج مطالعات پژوهش کریمی (1379)، امیدیانی (1379)، سجادی‌جزی (1394) و عبادی (1388) همسو بوده است. همچنین، تنها پیشران تأثیرپذیر در نقشه وضعیت نظام، فناوری بوده است؛ زیرا تأمین و تجهیز فناوری لازم برای موقوفات روستایی نیازمند منابعی است که با منافع حاصل از بهرهوری می‌توان در راستای توسعه فناوری گام برداشت. به بیان دیگر، عوامل مذکور دارای تأثیر متقابلی‌اند که می‌توانند منافعی ازطریق بهرهوری ایجاد کنند و نیز با منافع ناشی از بهرهوری موقوفات، در حالت خودترمیمی قرار گیرند؛ درنهایت، دسترسی محدود بهره‌برداران و متولیان به منابع مالی و نیز کم‌دانشی افراد در انجام تغییرات به‌روز از موانع جدی شناخته شده‌اند که برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران دخیل در ناحیه می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های خود، راهکار ایجاد صندوق‌های خرد اعتباری و گروه‌های توسعه روستایی وقف‌محور را در دستور کار قرار دهند. برآیند این تحقیق می‌تواند پیشنهادات زیر را ارائه کند:
[1] Thomas Piketty
[2] Quesnay
[3] Littre
[4] Productivity
[5] OECD
[6] EPA
[7] ILO
[8] R & D
[9] مرحله تدوین سناریوهای آینده
)