نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد جامعهشناسی محیطزیست، گروه علوماجتماعی، توسعه و مردمشناسی، دانشکده علوم اجتماعی و انسانی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
2 دکتری جامعهشناسی، گروه جامعهشناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Environmental problems have created crises in the world, including Iran, and the risk of irreversibility of its consequences has recently increased. Many of these issues stem from increased energy consumption, population growth, and industrialization. To solve environmental issues and create compatibility between development plans and the environment, the participation of all environmental groups is necessary. Among these groups, there are non-governmental organizations, and examining them on the one hand indicates their positive role and function, and on the other hand, shows that they are facing challenges and obstacles. To increase the efficiency of NGOs, it is necessary to recognize these challenges and make the necessary planning to eliminate, reduce, or transform them into new opportunities. To deal with environmental crises, we can focus on participation as one of the important primary tools. Also, the gradual reduction of decentralization by using NGOs to attract people's participation and create social changes in the field of environment shows the efficiency, effectiveness, and value of their performance and takes a step towards environmental development. Considering that environmental NGOs can be a platform for changing environmental behaviors in society; the goal of the researchers in this article is to measure the participation of environmental NGO activists and investigate the impact of environmental culture on the participation of environmental NGO members. Based on this, the main question of the research is what effect did the environmental culture (knowledge, value, attitude, and norms) have on the environmental participation of NGO members and is there a correlation between these variables?
Research Method
A survey research method was used and the data collection technique was an online questionnaire. The statistical population of the research was all the members of the registered environmental NGOs in Tehran, and 376 people were selected as a statistical sample using the relative random sampling method. Data analysis was done using SPSS software. To check the reliability of the questionnaire, Cronbach's alpha coefficients were used, which were acceptable for all variables. Also, the validity of the questionnaire was measured through face validity using the opinion of specialists and experts in the field of study, and the definitions of the concepts and the questionnaire were approved by the judges. The validity of the structure was also measured based on the confirmatory factor analysis test. The value of KMO = 0.789 indicates the ability of the data to apply the factor analysis technique to them, and the significance level of Bartlett's test (0.000) indicates the ability to generalize the factor analysis to the entire population. The factor load also indicates a high correlation between the questions and the factor. The results of this test indicate that the construct validity of the research variables has been confirmed.
Findings
Based on the results of descriptive statistics, 61% of the respondents were male, 39% were female, and their average age was 44 years. About 90% of the respondents reported a bachelor's degree or higher. According to the findings, about 100 percent of the respondents had average and higher personal norms, knowledge, and environmental attitude.
In addition, the environmental values of 98.4 percent of respondents were reported to be medium and higher. The environmental norms of more than half of the respondents were at an average level or higher. Also, equivalent to 65.4 percent of the respondents have expressed their collective norms at an average level or higher.
The findings of inferential statistics showed that there is a significant, positive, and direct correlation between the variables of knowledge, attitude, value, individual norms, collective norms, environmental norms, and the total dimensions of environmental culture with environmental participation and that there is no correlation between environmental norms and environmental participation. Multivariate regression analysis was done to predict changes in the dependent variable (environmental participation) by a set of independent variables. According to the regression model, the correlation coefficient of independent research variables to explain participation is equal to 0.58. The proportion of the variance of the participation variable explained by the research variables is 33.7%. That is, 33.7% of the changes in the environmental participation variable are covered by independent variables. The beta coefficient indicates the influence of independent variables on participation. In addition, the research findings indicated a high level of environmental culture among the majority of respondents (97/3). Also, a positive, direct, and significant correlation was reported between environmental culture and the participation of NGO members.
Conclusion
The results of the research showed that NGOs are interested in participation, mostly in environmental protection and symbolic activities. This is due to their greater appearance in society and social impact, and causes more visibility and participation, strengthens the relationship with the local community and mid-level planners, and increases their bargaining power. According to the level of participation in NGOs and planning of members to prevent damage to nature, the results confirm and align with the new ecological paradigm of public sympathy towards other species, action to prevent danger to humans, nature, and participation. Also, because the members of NGOs consider themselves committed to environmental protection and have environmentalist behaviors and participation, there is an alignment with the value-belief-norm theory. The members of NGOs are the basis for changes in environmental behavior in the society. Although their activity and participation are subject to structural and social limitations; they are trying to improve the culture of participation and change in people and influence the construction of society. Finally, it can be said that in the interaction between culture and society, what guides people's behavior and participation, is culture, and by considering cultural dimensions or changes in them, it is possible to change the direction of people's actions and their participation in the direction of sustainable development.
کلیدواژهها [English]
- مقدمه
بحرانهای محیطزیست در نیمه دوم قرن بیستم به وجود آمد و هر روز ماهیت جهانی بیشتری پیدا میکند و خطر برگشتناپذیری پیامدهای آن افزایش مییابد. غلبه بر این بحرانها و پیامدهای منفی آنها یا پیشگیری از این پیامدها، تنها ازطریق تلاش کل تمدن بشری امکانپذیر است و توسعه این تلاشها باید جهتگیری انسانی و دوستدار محیطزیست داشته باشد؛ زیرا پیامدهای یک بحران اکولوژیکی، در مقایسه با پیامدهای هر بحران اقتصادی یا سیاسی، بزرگترین خطر را به همراه دارد (Apanasyuk et al, 2019) و هیچ دولتی در جهان نمیتواند بهتنهایی با آن کنار بیاید یا از آن جلوگیری کند. بسیاری از این مسائل محیطزیستی نشأتگرفته از افزایش مصرف انرژی است. این افزایش مصرف، هم باعث ترس از نابودی ذخایر نفت و منابع دیگر جهان در آینده نزدیک شده است و هم با توجه به اینکه تقریباً 90 درصد از مصرف انرژی از سوختهای فسیلی است، مصرف عظیم این سوختها سبب انواع مختلف آسیبهای شایان توجه به محیطزیست شده است. افزون بر این، اقتصاد و فنآوریهای امروز ما، با توجه به رشد جمعیت و صنعتی شدن، تا حد زیادی به منابع طبیعی تجدیدناپذیر بستگی دارند (Alrikabi, 2014). در چنین شرایطی، چگونه میتوان بهطور منطقی از زیستگاه تحت تسلط بشر استفاده کرد تا مکانیسمهای مؤثری برای تعامل انسان و جامعه با طبیعت، با در نظر گرفتن الزامات حفاظت از طبیعت و بازتولید آن و سازگاری محیطزیستی در تمام حوزههای زندگی ایجاد شود (Khusainova et al, 2018). صاحبنظران معتقدند برای درک و مقابله با مسائل محیطزیستی، نهتنها دیدگاه توسعهگرایانه مبتنی بر راهحلهای علمی و فناورانه، دیگر پاسخگو نیست، این پارادایم توسعهگرایانه است که سبب تخریب روابط انسان و محیطزیست شده است (Jain, 2012). همچنین، بیشتر محققان بر این مسئله که ریشة همة بحرانها و تغییرات محیطزیستی فعالیتهای انسانی هستند، اتفاق نظر دارند و معتقدند برای جلوگیری از تخریب محیطزیست، باید بر محدودکردن فعالیتهای انسانی تمرکز شود (Huimin, 2013)؛ از این رو، در شرایط بحرانی، سازگاری و حمایت از شکلگیری فرهنگ محیطزیستی که مستلزم شکلگیری جهتگیری فرد به سمت سبک زندگی سالم، توسعه توانایی فرد برای تعیین سرنوشت خود است، مهم است (YuS, 2013). این فرهنگ فرد است که مشخصکننده ویژگیهای تعامل انسان و طبیعت و پیامدهای این تعامل خواهد بود. فرهنگ مدرن که مشخصه آن فقر معنوی، خودخواهی، بیگانگی انسان از طبیعت و سایر افراد است، بشریت را به مرز بحران جهانی محیطزیستی رساند؛ با این حال، همین فرهنگ بهعنوان پدیدهای است که به فرد اجازه میدهد جوهره انسانگرایانه خود را حفظ کند، تا رابطه بین انسان و طبیعت را هماهنگ کند؛ چنین فرهنگی، فرهنگ محیطزیستی نامیده میشود. فرآیند شکلگیری فرهنگ محیطزیستی بهعنوان یک فرآیند آموزشِ مبتنی بر استانداردهای اخلاقی و نگرش سازگار با محیطزیست، فرآیند شکلگیری احساس زیباییشناختی و عشق به طبیعت شناخته میشود. بدون شکلگیری این فرهنگ، تشکیل جامعهای با مسئولیتپذیری بالا براساس مفاهیم نوین توسعه پایدار، امکانپذیر نیست (Apanasyuk et al, 2019)؛ زیرا ارزشها و نگرشهای محیطی با رفتار طرفدار/سازگارانه محیطزیست مرتبطاند. دانش و درک نیز مؤلفه پذیرفتهشده ارزش و نگرش محیطزیستی هستند. مطالعات حاکی از اثرگذاری مثبت ارزشها و نگرشها بر رفتار محیطزیستی هستند؛ با این حال، رابطه بین ارزشها و نگرشها با رفتار طرفدار محیطزیست یک واقعیت پذیرفتهشده جهانی نیست. قدرت این رابطه از کم تا متوسط متغیر است (Regmi et al, 2019).
تلقی ما از جهان خارج و پدیدهها و نظایر آن و همچنین، هنجارها و رابطه ما با محیط اجتماعی، نشأتگرفته از عقاید و نظام ارزشی است؛ از این رو، بررسی نقش فرهنگ محیطزیستی اهمیت مییابد؛ زیرا به نظر میرسد ارزشها و نگرشها میتوانند منجر به رفتار طرفدار محیطزیست و مشارکت شوند.
بررسی نقش و کارکرد تشکلهای مردمنهاد در اجتماعات مختلف و ارتباط آنها با حکمروایی شهری نشان میدهد سمنها دارای نقش و کارکرد مثبت (و بعضاً منحصر به فرد هستند) و نیز با چالشها و موانعی روبهرو هستند که برای افزایش کارآیی سمنها لازم است این چالشها شناخته شوند و برنامهریزی لازم برای حذف یا تقلیل آنها انجام شود یا در صورت امکان، این چالشها به فرصتهای جدید و تازه تبدیل شوند.
مهمترین هدف، ایجاد و تقویت سازمانهای مردمنهاد غیردولتی، افزایش ظرفیت نظام اجتماعی ازطریق ایجاد شرایط مساعد برای بارورشدن توانمندیهای بالقوه است. به عبارت دقیقتر، ضرورت ایجاد و تقویت سازمانهای مردمنهاد را میتوان در تحقق اهدافی چون:
دانست. همچنین، نهادهای اجتماعی بهویژه نهادهایی که بهصورت خودجوش از بطن و متن جامعه رویش پیدا میکنند، آثار ماندگاری را در ساخت جامعه بر جا میگذارند. این نهادها بعد از پیدایش خود، مناسبات و شکل ساختاری جوامع را تحت تأثیر قرار میدهند و حاکمان سیاسی را بهعنوان تدبیرکنندگان امور جامعه، ملزم به ایجاد تدابیری برای حذف، پذیرش، تعدیل، سازگاری و ... میسازند (سازمان مدیریت و برنامهریزی استان مازندران،1402: 58-57). این ظرفیتها و توانمندیها دربارۀ همه سمنها ازجمله سمنهای محیطزیستی صادق است.
در ایران، سمنها نسبتاً نوپا هستند و مراحل ابتدایی رشد و بلوغ خود را طی میکنند. با وجود این، در آییننامهها و قوانین کشور اهمیت خاصی به توانمندسازی سمنها و لزوم بهرهگیری از نقش مؤثر و قابلیتهای آنها بهویژه در دولت یازدهم (آئیننامه تشکلهای مردم نهاد مصوب 13/6/95) مبذول شده است. در حال حاضر، وضعیت و برآورد درست و دقیقی از وضعیت این سازمانها در اختیار نیست. وزارت کشور و سازمان بهزیستی کشور و دستگاههای دیگر به سمنها مجوز میدهند؛ در حالی که اینها از نظام مشخصی تبعیت نمیکنند و اساساً یک نگاشت نهادی در این زمینه وجود ندارد. وجود بههمریختگی در مجوز سمنها در ایران و همچنین، بهرهبرداری سیاسی گروهها و احزاب از سمنها ازجمله چالشهای مهم این تشکلها است (سازمان مدیریت و برنامهریزی استان مازندران،1402). ضرورت پژوهش از آنجا بیشتر رخ مینماید که درک ارزشها و نگرشهای محیطزیستی اعضای سمنها در کلانشهر تهران با ساختارهای پیچیده اجتماعی، اقتصادی و محیطزیستی به تعیین چگونگی مشارکت دربارۀ دغدغههای محیطزیستی کمک میکند. افزون بر این، بهمنظور مقابله با بحرانهای محیطزیستی، بر مشارکت بهعنوان یکی از ابزارهای مهم اولیه تمرکز میشود. همچنین، کاهش تدریجی تمرکززدایی با استفاده از سمنها در جلب مشارکت مردم و ایجاد تغییرات اجتماعی در حوزه محیطزیست، کارآمدی، اثربخشی و ارزشمندی عملکرد آنها را نمایان میسازد و گامی در جهت توسعه محیطزیستی را پیش رو مینهد. با توجه به موارد گفتهشده، هدف پژوهشگران در این مقاله، بررسی رابطه و تأثیر فرهنگ محیطزیستی بر مشارکت سمنهای محیطزیستی طرح شد. بر این اساس، سؤال اصلی پژوهش این است که بین فرهنگ محیطزیستی (دانش، ارزش، نگرش و هنجارها) و مشارکت محیطزیستی اعضای سمنها چه رابطهای وجود دارد.
2- پیشینۀ پژوهش
2-1- پیشینۀ داخلی
بهتازگی پژوهشگران با رویکرد ارتقای فرهنگ محیطزیستی پژوهشهایی را انجام دادهاند ازجمله: پژوهشی در بررسی ارزشها و رفتارهای دوستدار محیطزیست نشان داد جهتگیری ارزشی غیر انسانمحور نسبت به محیطزیست، قویتر از انسانمحوری است و بین این دو متغیر ارتباط مثبت وجود دارد (عابدی سروستانی، 1394). یافتههای پژوهش احمدیان و حقیقتیان (1395) نشان دادند علاوه بر رابطه بین ارزش، باور و آگاهی محیطزیستی با رفتار، عوامل فرهنگی میتوانند پیشبینیکننده سیاستهای ترویج رفتارهای مسئولانه باشند. یافتههای پژوهش کلانتری و همکاران (1395)، با هدف بررسی ارتباط بین ارزشهای محیطزیستی و رفتار افراد خانواده در برنامههای مرتبط با پسماند مثل تفکیک و ... نشان داد شهروندان تهرانی، ارزشهای محیطزیستی تقریباً بالایی دارند؛ اما بین دو متغیر ارزش و رفتار رابطة مثبت ضعیف وجود دارد. پژوهش باطبی و فتحی (1397)، حکایت از نقش تعیینکننده مؤلفههای فرهنگی در رفتارهای محیطزیستی دارد. صالحی و امامقلی (1398)، با هدف سنجش فرهنگ محیطزیستی نشان دادند میزان مصرف رسانه بر نگرش، ارزش و رفتار محیطزیستی تأثیر دارد و بر دغدغهها و آگاهی محیطزیستی تأثیری ندارد. کرمی دارابخانی و همکاران (1398)، در تحقیق خود دریافتند متغیرهای «رسانه، دانش، نگرش و نیت محیطزیستی» دارای میانگین بالایی در بین اعضای سمنها هستند. یافتههای پژوهش بندری و جمشیدی (1400)، با هدف بررسی نگرش محیطزیستی و راهکارهای تقویت آن، حاکی از دیدگاه محیطزیستی نسبتاً مثبت دانشجویان است؛ اما بهمنظور ختم این نگرش به رفتار مسئولانه باید اقداماتی در سطح خرد و کلان انجام پذیرد.
2-2- پیشینۀ خارجی
برخی از محققان خارجی نیز، فرهنگ محیطزیستی را مجموعهای از نگرشها، دانش محیطزیستی و نیتهای رفتاری در نظر گرفتند (Isaac-Márquez et al, 2011). متکالف[1] (2012)، فرهنگ محیطزیستی را پیشفرضهایی ذهنی میداند که تفاسیر و رفتار را هدایت میکند و آموزش میتواند پیشفرضهای مشترک ذهنی درباره اهمیت محیطزیست و متعاقباً فرهنگ محیطزیستی را تغییر دهد. بارمن[2] (2015) در پژوهش خود دریافت درجهای از ارزشهای محیطزیستی بالا در میان گروههای شهری وجود دارد و در جامعه شهری نیز منابعی برای افزایش و خلق آگاهی درباره محیطزیست موجود است.
نتایج تحقیق فیلکسدوتیر[3](2017) نشان دادند ارزشهای محیطزیستی رابطه مثبتی با رفتار محیطزیستی دارد؛ در حالی که ارزشهای ماتریالیستی و رفتار طرفدار محیطزیست رابطه منفی را نشان میدهد. هاینس[4] و همکاران، نگرش را سومین متغیر مهم رفتار و یک متغیر روانی - اجتماعی از رفتار طرفدار محیط گزارش میکنند. موسر و بامبرگ[5] فراتحلیل هاینس و همکاران را گسترش دادند و ترکیب پیچیدهای از منافع شخصی و انگیزههای اجتماعی را بهعنوان مسئول پیشبینی رفتار محیطزیستی گزارش کردند (Regmi et al, 2019). بهطور مشابه، مالکوس و مینهولد[6] گزارش میدهند ارزشها و نگرشهای طرفدار محیطزیست که با دانش محیطی تعدیل میشود، میتواند بهطور مؤثر رفتار حامی محیطزیست را پیشبینی کند. به همین ترتیب، آجزن و فیشبین، دریافتند هرچه مؤلفههای هدف، عمل و مرجع نزدیکتر باشند، احتمال بیشتری وجود دارد که نگرش، رفتار را پیشبینی کند (همان). آپاناسیوک[7] و همکاران (2019: 19)، در تحلیل رویکردهای مختلف شکلگیری فرهنگ اکولوژیکی، نشان دادند فرهنگ اکولوژیکی، یک فرهنگ انسانگرایانه از تعامل انسان با زیستکره و حوزه اجتماعی است که با هدف حفظ و احیای محیطزیست انجام میشود.
جمعبندی پیشینه: 1. بررسی مطالعات پیشین نشان میدهد بسیاری از پژوهشگران ازجمله اسفندیارپور و همکاران (1398)، به بررسی تأثیر سرمایه فرهنگی و پایگاه اجتماعی بر مؤلفههای فرهنگ محیطزیستی پرداختهاند. همچنین، سایر پژوهشها نیز حاکی از تأثیر عوامل فرهنگی، ابعاد سرمایه یا فرهنگ محیطزیستی بر مشارکت بودهاند؛ اما هر کدام از این پژوهشها به یک یا دو بعد از فرهنگ محیطزیستی (ارزشها یا نگرشها و ...) توجه داشتهاند. به نظر میرسد با توجه به اینکه ابعاد مختلف فرهنگ محیطزیستی میتواند مشارکت و اقدام جمعی عمومی ازجمله حفظ محیطزیست را ارتقا دهد و راه گریزی از بحرانهای موجود باشد، در نظر گرفتن ابعاد مختلف فرهنگ محیطزیستی حائز اهمیت باشد که در پژوهشهای پیشین نیز کمتر به آن توجه شده و ازجمله نقاط متمایز این مقاله است. 2. پژوهشهای انجامشده در ایران کمتر بر سمنها متمرکز شدهاند و ازجمله نوآوری این مقاله تمرکز بر سمنها بهعنوان ظرفیتی وسیع برای حفاظت از محیطزیست، ایجاد بسترهای سازگاری با تغییرات آبوهوایی، آموزش و گسترش فرهنگ محیطزیستی است.
3. از بعد نظری، بسیاری محققان از نظریه ارزش - باور - هنجار برای پیشبینی رفتار محیطزیستگرایانه استفاده کردهاند؛ اما تعداد کمی از محققان به تأثیر هنجار اجتماعی در پیشگویی چنین رفتاری پرداختهاند. هنجارهای شخصی و اجتماعی مؤثر بر تصمیمهای افراد، تبیین مناسبتری برای رفتار محیطزیستگرایانه آنها دارند (Ghazali et al, 2019) که در پژوهش حاضر مطالعه شدهاند. 4. از منظری دیگر باید گفت تهران کلانشهری است با روند فزایندة جمعیت که نتیجه این روند، افزایش مصرف، آلودگی و سایر مشکلات محیطزیستی است که حل آنها فراتر از توان دولت بوده و بهشدت نیازمند مشارکت تشکلهای مردمی است که در این راستا، سمنهای محیطزیستی از اهمیت بالایی برخوردارند.
3- چارچوب نظری
الف. پارادایم نوین اکولوژیکی[8] (NEP): آرکری[9] و همکاران معتقدند هر جامعه یک پارادایم اجتماعی غالب دارد. مشخصه پارادایم اجتماعی غالب در جامعه غربی، پارادایم معافیت بشر است. در این پارادایم، انسانها معاف از قوانین طبیعت بر جهان طبیعی حکم میرانند (Salehi, 2010). به موازات تغییرات گسترده اجتماعی و فرهنگی، از دهه 1960 به بعد تغییراتی در ارزشها و باورهای اساسی به وجود آمد که به پیدایش «پارادایم محیطزیستی جدید» توسط دانلپ و ونلایر[10] منجر شد. این پارادایم جهانبینی تکنولوژی - محور را ضد محیطزیست، و رشد نامحدود اقتصادی و دخالت درازمدت انسان را زمینهساز تخریب محیطزیست میداند و مبتنی است بر 1) ارزیابی بالایی از طبیعت؛ 2) همدردی عمومی نسبت به گونههای دیگر، مردم و نسلهای دیگر؛ 3) برنامهریزی و اقدام برای جلوگیری از خطر برای انسان و طبیعت؛ 4) شناسایی محدودیت رشد و سازگاری با آن؛ 5) جامعه جدید همراه با همکاری، آزادی و مشارکت و ...؛ 6) سیاستهای جدید مشورتی و مشارکتی با تأکید بر پیشبینی و برنامهریزی (Erdoan, 2009).
ب. نظریه ارزش - باور - هنجار توسط پیشگامانی چون استرن[11] و همکاران (1999)، مطرح شد. این نظریه ترکیبی ازنظریه ارزش، هنجار و پارادایم نوین اکولوژیکی است و یک ابزار نظری کارآمد برای سنجش آگاهی محیطزیستی است و از پنج متغیر؛ ارزشها (اکولوژیکی، دگرخواهانه و خودخواهانه)، پارادایم نوین اکولوژیکی (باور افراد درباره محیطزیست)، آگاهی از پیامدها، مسئولیتپذیری و اخلاق محیطزیستی تشکیل شده است و گذار از ارزشها به رفتار را به وسیله تغییرات روانشناختی بیان میکند. در این نظریه، رفتار محیطزیستی فقط در زمانی اتفاق میافتد که فرد خود را متعهد به حفاظت محیطزیست بداند.
ج. نظریه ارزش- باور- هنجار بسطیافته: بسیاری محققان از نظریه ارزش - باور - هنجار برای پیشبینی رفتار محیطزیستگرایانه استفاده کردهاند؛ اما تعداد کمی از محققان به تأثیر هنجار اجتماعی در پیشگویی چنین رفتاری پرداختهاند. هنجار اجتماعی، بیانکنندۀ فشارهای اجتماعی است که یک فرد یا جامعه برای عمل به یک رفتار خاص تجربه میکند. هنجارهای شخصی و اجتماعی مؤثر بر تصمیمهای افراد، توضیح بهتری برای رفتار محیطزیستگرایانه آنها دارند. همچنین، در صورتی که منافع شخصی فرد مطابق با هنجارهای اجتماعی باشد، هنجار شخصی تأثیر مثبتی بر هنجارهای اجتماعی دارد. همچنین هنجارهای اجتماعی بر رفتار محیطزیستی تأثیر مثبت دارد (Ghazali et al, 2019).
د. نظریه ساختیابی گیدنز: براساس نظریه ساختیابی گیدنز، شبکههای اجتماعی، محصول و مخلوق کنش معنادار انسانها هستند و افراد چنین محیطی را خلق کردهاند؛ اما این محیط پس از شکلگرفتن، محدودیتهایی را بر عاملان اعمال میکند. این انسانها هستند که در طی زمان، ساختارها را خلق میکنند و مبتکر تحول در آنها میشوند نه خود جامعه؛ ولی فعالیتها و ابتکارات خلاقانه آنها تابع محدودیتهای اجتماعی است. در نظریه ساختیابی، رابطه بین ساختار و عاملیت و اثرگذاری آنها بر یکدیگر و نیز تأثیر این رابطه بر ایجاد تغییرات و تحوّلات اجتماعی است. سمنهای محیطزیستی بهعنوان نمودی از جامعه مدنی، میتوانند بهعنوان واسطه بین مردم و حاکمیت، بسترهای مناسبی برای شکوفایی توانمندیهای بالقوه افراد، افزایش آگاهی اجتماعی و سرمایه اجتماعی، تسهیل فرایند سیاستگذاریهای محیطزیستی، ارتقای سطح فرهنگ مشارکت و ... داشته و اثرات ماندگاری در ساخت جامعه داشته باشند. همچنین، اعضای سمنها، کنشگرانی آگاه و اثرگذار بر جامعهای هستند که در آن زیست میکنند.
فرضیه اصلی: به نظر میرسد بین فرهنگ محیطزیستی (دانش، ارزش، نگرش و هنجارها) و میزان مشارکت اعضای سازمانهای مردمنهاد در فعالیتهای محیطزیستی همبستگی وجود دارد.
فرضیههای فرعی: 1. به نظر میرسد بین دانش محیطزیستی و میزان مشارکت اعضای سازمانهای مردمنهاد در فعالیتهای محیطزیستی همبستگی وجود دارد؛ 2. به نظر میرسد بین نگرش محیطزیستی و میزان مشارکت اعضای سازمانهای مردمنهاد همبستگی وجود دارد؛ 3. به نظر میرسد بین ارزشهای محیطزیستی و میزان مشارکت اعضای سازمانهای مردمنهاد همبستگی وجود دارد؛ 4. به نظر میرسد بین هنجارهای محیطزیستی و میزان مشارکت اعضای سازمانهای مردمنهاد همبستگی وجود دارد؛ 5. به نظر میرسد بین هنجارهای فردی (شخصی) محیطزیستی و میزان مشارکت اعضای سازمانهای مردمنهاد همبستگی وجود دارد؛ 6. به نظر میرسد بین هنجارهای جمعی محیطزیستی و میزان مشارکت اعضای سازمانهای مردمنهاد همبستگی وجود دارد.
مدل نظری زیر، رابطه بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته را نشان میدهد.
شکل 1- مُدل مفهومی پژوهش
Figure 1- The conceptual model of the research
بدینترتیب، پژوهش حاضر براساس مُدل نظری فوق درصدد تبیین این مسئله اساسی است که فرهنگ محیطزیستی چه رابطه و تأثیری بر مشارکت اعضای سمنها دارد.
4- روش پژوهش
این پژوهش براساس هدف تحقیق، بنیادی و کاربردی و نحوه گردآوری دادههای آن بهصورت پیمایشی بوده است. ابزار اندازهگیری، پرسشنامه آنلاین بود. جامعه آماری پژوهش را کلیه اعضای سمنهای محیطزیستی ثبتشده شهر تهران تشکیل دادند که براساس آمار رسمی سال 1399 تعداد 56 سمن با تعداد 10796 نفر عضو فعال شناسایی شدند. حجم نمونه براساس فرمول کوکران به تعداد 376 نفر و با استفاده از روش نمونهگیری تصادفی نسبی انتخاب شدند. بهمنظور بررسی روایی و اعتبار سنجهها و ابزار تحقیق، از ضریب آلفای کرونباخ، اعتبار صوری و سازه استفاده شد. با توجه به مقدار آلفای کرونباخ، پایایی ابزار اندازهگیری، پذیرفتنی تلقی میشود. پژوهشگران برای سنجش روایی پرسشنامه، از دو شیوه اعتبارسنجی صوری و سازه سود جستهاند. داوران برای سنجش اعتبار صوری، تعاریف مفاهیم و پرسشنامه را تأیید کردند. اعتبار سازه نیز براساس تحلیل عامل تأییدی سنجش شد. مقدار KMO= 0/789 دلالت بر قابلیت دادهها برای بهکارگیری تکنیک تحلیل عامل بر آنها دارد و سطح معنیداری آزمون بارتلت (000/0) نشاندهنده قابلیت تعمیم تحلیل عاملی به جمعیت کل است. بار عاملی نیز حاکی از همبستگی بالا بین سؤالها و عامل است. نتایج، تأییدکننده اعتبار سازه متغیرها بود. ضرایب آلفا و بار عاملی در بخش یافتهها آورده شدهاند.
4-1- تعریف نظری و عملیاتی متغیرها
دانش محیطزیستی: اطلاعات عملی است که افراد درباره محیطزیست و تأثیر کنشهای انسانی بر محیط/ زیستبوم دارند (Arcury, 1990). ازنظر عملیاتی، دانش در زمینه تغییرات اقلیمی و مصرف انرژی با استفاده از 10 گویه، سنجش شد.
نگرش محیطزیستی: نگرشی که براساس آن فرد معتقد است: 1. انسان بر طبیعت غلبه ندارد؛ 2. بین انسان و طبیعت باید تعادل باشد؛ 3. برای توسعه اقتصادی محدودیت وجود دارد (Salehi, 2010). بهطور خلاصه، «جهان را بهصورت اکولوژیک دیدن» نمره بالایی را در شاخص NEP منعکس و منجر به نگرش حفظ محیطزیست میشود.
ارزش محیطزیستی: شامل جهتگیریهای اساسی فرد دربارۀ محیطزیست و نشاندهنده جهانبینی وی دربارۀ جهان طبیعی است. افرادی که ارزشهای زیستمحور بیشتری دارند (ارزش ذاتی نسبت به محیطزیست قائلاند)، نسبت به کسانی که ارزشهای تکنومحور دارند، تمایل به توجه بیشتر نسبت به محیطزیست دارند (Barr et al, 2003).
هنجارهای محیطزیستی: هنجار مورد توافق عموم است که مشخص میکند افراد در یک موقعیت معین، چگونه باید فکر و احساس کنند. رفتار هنجاری در این پژوهش، رفتاری فرض شده است که فرد آن را بنا بر رفتار دیگران تنظیم کرده است.
هنجارهای فردی: بهعنوان یک احساس تعهد اخلاقی تجربه میشود و اشاره به اظهاراتی دارد دربارۀ اینکه فرد چگونه باید رفتار کند (Dietz et al, 2005). ازنظر عملیاتی، پاسخگو میزان رعایتکردن هر یک از هنجارهای فردی را مطابق با پرسشنامه بیان میکند.
هنجارهای جمعی: تصور مردم دربارۀ همکاری جمعی، خیرخواهانه و مذهبی است. برای سنجش این متغیر از پاسخگو باید میزان عمل به 6 گویة مندرج در پرسشنامه را مشخص کند.
مشارکت محیطزیستی: مشارکتی از روی آگاهی، داوطلبانه، گروهی و با توجه به علایق معین که منجر به خودشکوفایی، نیل به اهداف و سهیمشدن در منابع قدرت میشود. عرصه چنین مشارکتی، نهادهای مشارکتی مانند گروهها، سازمانهای غیردولتی یا محلی هستند که در سطح جوامع نقش ایفا میکنند (موسوی و همکاران؛ 1391: 28). مشارکت در این پژوهش، یعنی اینکه فرد چقدر دغدغه یا فعالیت محیطزیستی دارد. این فعالیتها با توجه به شاخصهای شرکت در برنامهها، گسترش ارتباط محیطزیستی و دانشافزایی طراحی شدند.
5- یافتههای پژوهش
5-1-آمار توصیفی
5-1-1- ویژگیهای جمعیتشناختی
براساس نتایج آمار توصیفی، سن بیشتر اعضا بین 42-32 و میانگین 44 سال گزارش شد. همچنین، 61 درصد پاسخگویان مرد و 39 درصد زن بودند. 68 درصد پاسخگویان، متأهل و 54 درصد پاسخگویان، شاغل و کارمند گزارش شد. همچنین، 80 درصد پاسخگویان طبقه ذهنی خود را متوسط و بالاتر گزارش کردند. تحصیلات حدود 90 درصد از پاسخگویان، لیسانس و بالاتر گزارش شد که از این مقدار حدود 53 درصد پاسخگویان از تحصیلات تکمیلی برخوردار بودند.
5-1-2- آمارههای توصیفی و تحلیل عاملی
در جدول شماره (1)، گویههای تحقیق، میانگین آنها و بار عاملی و ... آمده است.
جدول 1- تحلیل عاملی تأییدی گویههای تحقیق
Table 1- Confirmatory factor analysis of research items
|
مؤلفه |
سوالات |
میانگین |
بار عاملی |
KMO |
Bartlett's |
Sig |
میانگین |
آلفای کرونباخ |
|
دانش محیطزیستی |
سوزاندن سوختهای فسیلی بهویژه زغال سنگ سبب تشدید اثر گلخانهای میشود. |
48/4 |
881/0 |
733/0 |
14/2930 |
000/0 |
5/4 |
872/0 |
|
تشدید اثر گلخانهای موجب گرمشدن جهانی میشود. |
59/4 |
830/0 |
||||||
|
تغییرات آبوهوا، باعث افزایش سیلابها میشود. |
45/4 |
711/0 |
||||||
|
تغییرات اقلیمی بر پوشش گیاهی تهران اثرگذار بوده است. |
31/4 |
812/0 |
||||||
|
تغییرات اقلیمی باعث افزایش دما و کاهش بارش شده است. |
25/4 |
809/0 |
||||||
|
لایه ازن، از تابش مستقیم خورشید به زمین جلوگیری میکند. |
33/4 |
697/0 |
||||||
|
کاربرد انرژیهای تجدیدپذیر(خورشیدی و...)، از وابستگی به سوختهای فسیلی (نفت و ...) میکاهد. |
51/4 |
893/0 |
||||||
|
کاربرد انرژیهای تجدیدپذیر(خورشیدی و ...)، از تشدید گرمایش جهانی میکاهد. |
5/4 |
895/0 |
||||||
|
انرژیهای تجدیدپذیر، سازگاری بیشتری با طبیعت دارند. |
55/4 |
757/0 |
||||||
|
انرژیهای تجدیدپذیر، به حل بحران آلودگی هوا کمک میکنند. |
58/4 |
765/0 |
||||||
|
نگرش محیط زیستی |
ما آخرین ساکنان زمینیم که در مقابل مسائل محیطزیستی دنیای جدید دوام میآوریم. |
23/3 |
937/0 |
764/0 |
12/1170 |
000/0 |
8/3 |
702/0 |
|
انسانها حق دارند برای برآوردن نیازهایشان، محیطزیست طبیعی را تغییر دهند. |
6/3 |
864/0 |
||||||
|
نبوغ انسان، ما را مطمئن میسازد که زمین به جای غیر قابل زندگی تبدیل نمیشود. |
22/3 |
817/0 |
||||||
|
انسانها بیش از حد از محیطزیست سوء استفاده میکنند. |
35/4 |
596/0 |
||||||
|
گیاهان و حیوانات به اندازه انسانها حق حیات دارند. |
59/4 |
613/0 |
||||||
|
در بیان بحرانهای محیطزیستی، بهشدت اغراق شده است. |
47/3 |
841/0 |
||||||
|
منابع موجود در کره زمین بسیار محدود و بازگشتناپذیر هستند. |
06/4 |
516/0 |
||||||
|
انسانها برای حفظ و ادامه بقا نیازی به هماهنگی با طبیعت ندارند. |
84/3 |
893/0 |
||||||
|
برای حفظ اقتصاد سالم، نیازمند نوعی توسعه اقتصادی پایدار هستیم که در آن رشد صنعتی کنترل میشود. |
25/4 |
686/0 |
||||||
|
تعادل طبیعت بهشدت توسط فعالیتهای کشورهای صنعتی در حال نابودی است. |
32/4 |
680/0 |
||||||
|
باوجود تواناییهای ویژه بشر، انسانها هنوز تحت کنترل قوانین طبیعت هستند. |
97/3 |
628/0 |
||||||
|
ارزشهای محیطزیستی |
حیوانات به اندازه انسانها باید حق قانونی حیات داشته باشند و نگهداری آنها در قفس، باید غیرقانونی اعلام شود. |
32/4 |
840/0 |
761/0 |
84/544 |
000/0 |
4/4 |
756/0 |
|
من در رابطه با تمام اعمالی که محیطزیست را تحت تأثیر قرار میدهند، در مقابل آفریدگار آنها مسئولیت دارم. |
44/4 |
845/0 |
||||||
|
سیاره زمین بهخودیخود ارزشمند است و ارزش آن ربطی به انسانهای روی آن ندارد. |
88/3 |
604/0 |
||||||
|
تمام موجودات زنده، حق حیات دارند و باارزشاند و باید از آنها محافظت شود. |
5/4 |
870/0 |
||||||
|
هنجارهای محیطزیستی |
اگر مردم ببینند که کسی آب، را هدر میدهد، چه عکسالعملی نشان میدهند؟ |
6/2 |
959/0 |
800/0 |
69/2673 |
000/0 |
7/2 |
884/0 |
|
اگر مردم ببینند که کسی برق را هدر میدهد و لامپ اضافی را خاموش نمیکند، چه عکسالعملی نشان میدهند؟ |
6/2 |
958/0 |
||||||
|
اگر مردم ببینند که کسی گاز را هدر میدهد، چه عکسالعملی نشان میدهند؟ |
6/2 |
900/0 |
||||||
|
اگر مردم ببینند فاضلاب در جنوب تهران مشکلساز است، چه عکسالعملی نشان میدهند؟ |
8/2 |
756/0 |
||||||
|
اگر مردم شاهد بلندمرتبهسازی در معبرهای باد در شهر تهران باشند، چه عکسالعملی نشان میدهند؟ |
7/2 |
733/0 |
||||||
|
اگر مردم شاهد قطع درختان یا آبندادن به درختان باشند، چه عکسالعملی نشان میدهند؟ |
6/2 |
883/0 |
||||||
|
اگر مردم شاهد دودزا بودن وسایل نقلیه باشند، چه عکسالعملی نشان میدهند؟ |
6/2 |
832/0 |
||||||
|
هنجارهای فردی |
راستگویی و پرهیز از دروغگویی |
19/4 |
850/0 |
776/0 |
67/540 |
000/0 |
2/4 |
778/0 |
|
امانتداری و حفظ اسرار و اموال دیگران |
55/4 |
762/0 |
||||||
|
گذشت و فداکاری عفو و بخشش |
87/3 |
687/0 |
||||||
|
درستکاری و پرهیز از تقلب |
26/4 |
770/0 |
||||||
|
صراحت در بیان و شجاعت در حقیقتگویی |
14/4 |
594/0 |
||||||
|
هنجارهای جمعی |
عیادت و دیدار همسایهها یا دوستان و گوشدادن به مسائل و مشکلات آنها |
4/3 |
756/0 |
744/0 |
48/834 |
000/0 |
8/2 |
798/0 |
|
قرضدادن پول، ابزار و وسایل کار به همسایهها یا دوستان یا ضمانت مالی آنها |
3/3 |
750/0 |
||||||
|
کمککردن به همسایهها یا دوستان ازطریق کارهای کوچک |
03/3 |
843/0 |
||||||
|
کمک به سالمندان، معلولین و افراد نیازمند (تهیه جهیزیه و کمک برای ازدواج)، شرکت در جشن نیکوکاری و ... |
8/2 |
781/0 |
||||||
|
شرکت در مراسم مذهبی و برپایی مراسم در منزل خود |
9/1 |
895/0 |
||||||
|
دیدار افرادی که از سفر زیارتی آمدهاند. |
09/2 |
929/0 |
||||||
|
متغیر وابسته: مشارکت محیط زیستی |
شرکت در نشستها و کنفرانسهای مرتبط با محیطزیست و انرژیهای تجدیدپذیر، شرکت در نمایشگاه محیطزیست |
9/2 |
808/0 |
950/0 |
24/4684 |
000/0 |
9/2 |
958/0 |
|
شرکت در برنامههای مرتبط با محیطزیست مثل: روز درختکاری و روز هوای پاک |
27/3 |
776/0 |
||||||
|
برگزاری کارگاه و دوره آموزشی برای گروههای مختلف (در مدارس، سرای محله، نمایشگاه و ...) برای تشویق آنها به صرفهجویی در انرژی و معرفی انرژیهای نو |
8/2 |
821/0 |
||||||
|
فعالیت برای حفظ محیطزیست مثل پاکسازی فضای سبز، شهر و ... |
32/3 |
705/0 |
||||||
|
نقش فعال در برنامههای ترویجی و پژوهشی |
09/3 |
804/0 |
||||||
|
حضور در سمن و جلسات گروهی و پذیرش مسئولیتهای اجرایی مرتبط با سمن |
11/3 |
845/0 |
||||||
|
تلاش برای جلب نظر سرمایهگذاران و صاحبان صنایع برای فعالیت محیطزیستی و (سرمایهگذاری در ساخت، راهاندازی و استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر و ...) |
5/2 |
752/0 |
||||||
|
تشویق دیگران برای عضویت در سمن و ایجاد انگیزه در مردم |
05/3 |
839/0 |
||||||
|
تسهیلگری (آسانکردن مسیر تواناشدن افراد در محل زندگی خود در جهت خوداتکایی و سازگاری با تغییرات اقلیمی) |
9/2 |
857/0 |
||||||
|
جلب توجه مسئولان ازطریق انعکاس و انتقال مسائل محیطزیستی به آنها و مطالبهگری |
005/3 |
803/0 |
||||||
|
تلاش برای توسعه فضای سبز در کمربند پیرامونی شهر تهران |
6/2 |
738/0 |
||||||
|
داشتن رابطه قوی با اعضای سمن، ارتباط مداوم با آنها و برقراری ارتباط با اعضای سایر سمنها و کسب اطلاعات از کارشناسان و گروههای حامی محیطزیست |
07/3 |
862/0 |
||||||
|
ترغیب مردم به استفاده از وسایل نقلیه عمومی یا خودروهای غیر آلاینده |
02/3 |
779/0 |
||||||
|
شرکت در دورههای توانافزایی و نقش فعال در تولید محتوای آموزشی |
7/2 |
822/0 |
||||||
|
پرداخت حق عضویت سالانه |
5/2 |
689/0 |
مقدار شاخص KMO برای هر کدام از متغیرهای مستقل (دانش، نگرش، ارزش، هنجارهای محیطزیستی، هنجارهای فردی و هنجارهای جمعی) و وابسته (مشارکت) دلالت بر قابلیت دادهها برای بهکارگیری تکنیک تحلیل عامل بر آنها دارد و سطح معنیداری آزمون بارتلت نیز نشاندهنده قابلیت تعمیم تحلیل عاملی به جمعیت کل است. بار عاملی نیز نشاندهنده همبستگی بالا بین سؤالات و عامل است. بهطور کلی، نتایج، تأییدکننده اعتبار سازه متغیرها است. مطابق با درصد فراوانی تجمعی، 100 درصد پاسخگویان، دانش محیطزیستی متوسط و بالاتر داشتند. همچنین، نگرش 5/99 درصد از پاسخگویان، متوسط، زیاد و خیلیزیاد گزارش شد. افزون بر این، ارزشهای محیطزیستی 4/98 درصد پاسخگویان متوسط و بالاتر نشان داده شد. هنجارهای محیطزیستی بیش از نیمی از پاسخگویان، در حد متوسط و بالاتر بود. همچنین، 5/99 درصد از پاسخگویان هنجارهای فردی خود را بالاتر از حد متوسط و معادل 4/65 درصد پاسخگویان، هنجارهای جمعی خود را در حد متوسط و بالاتر ابراز کردهاند. میانگین مجموعه هنجارها (فردی و جمعی) متوسط (4/3) گزارش شد. مطابق با یافتههای پژوهش، مشارکت 6/68 درصد پاسخگویان، در حد متوسط و بالاتر است.
5-1-3- فرهنگ محیطزیستی
جدول 2- توزیع فراوانی و درصدی فرهنگ محیطزیستی
Table 2- Frequency and percentage distribution of environmental culture
|
درصد فروانی تجمعی |
درصد فراوانی معتبر |
فراوانی |
فرهنگ محیطزیستی |
|
5/0 |
5/0 |
2 |
کم |
|
7/20 |
2/20 |
76 |
متوسط |
|
3/78 |
6/76 |
288 |
زیاد |
|
100 |
5/0 |
2 |
خیلیزیاد |
مطابق با جدول شماره 2، فرهنگ محیطزیستی 3/97 درصد پاسخگویان، در حد متوسط و بالاتر است. میانگین فرهنگ محیطزیستی 7/3 و انحراف معیار این متغیر 435/0 است.
جدول 3- میانگین متغیرهای پژوهش بر حسب متغیرهای جمعیتشناختی
Table 3- Average research variables according to demographic variables
|
متغیر |
مولفه |
دانش |
نگرش |
ارزشهای محیطزیستی |
هنجارهای محیطزیستی |
هنجارهای فردی |
هنجارهای جمعی |
فرهنگ محیطزیستی |
مشارکت محیط زیستی |
|
جنسیت |
زن |
45/4 |
90/3 |
4٫47 |
2٫75 |
4٫28 |
2٫80 |
3٫89 |
2٫88 |
|
مرد |
47/4 |
90/3 |
4٫20 |
2٫66 |
4٫16 |
2٫76 |
3٫84 |
2٫99 |
|
|
معناداری |
0٫816 |
0٫97 |
0٫001 |
0٫23 |
0٫02 |
0٫67 |
0٫23 |
0٫34 |
|
|
سن |
20-35 |
3٫82 |
4٫09 |
2٫66 |
4٫22 |
2٫73 |
3٫78 |
2٫43 |
3٫82 |
|
36-50 |
3٫85 |
4٫34 |
2٫78 |
4٫13 |
2٫78 |
3٫86 |
3٫00 |
3٫85 |
|
|
50 بالاتر |
4٫06 |
4٫45 |
2٫58 |
4٫32 |
2٫81 |
3٫93 |
3٫30 |
4٫06 |
|
|
معناداری |
0٫27 |
0٫002 |
0٫001 |
0٫03 |
0٫017 |
0٫76 |
0٫03 |
0٫001 |
|
|
وضعیت اشتغال |
شاغل |
4٫47 |
3٫92 |
4٫34 |
2٫74 |
4٫18 |
2٫77 |
3٫89 |
2٫96 |
|
غیرشاغل |
4٫45 |
3٫88 |
4٫26 |
2٫65 |
4٫23 |
2٫79 |
3٫83 |
2٫94 |
|
|
معناداری |
0٫67 |
0٫41 |
0٫27 |
0٫99 |
0٫39 |
0٫74 |
0٫19 |
0٫87 |
|
|
میزان تحصیلات |
دیپلم تا لیسانس |
4٫40 |
3٫83 |
4٫27 |
2٫61 |
4٫21 |
2٫75 |
3٫80 |
2٫93 |
|
فوق لیسانس و دکترا |
4٫51 |
3٫97 |
4٫34 |
2٫77 |
4٫21 |
2٫80 |
3٫92 |
2٫96 |
|
|
معناداری |
0٫04 |
0٫011 |
0٫31 |
0٫02 |
0٫99 |
0٫57 |
0٫001 |
0٫8 |
|
|
طبقه اجتماعی |
بالا |
4٫56 |
4٫03 |
4٫35 |
2٫79 |
4٫34 |
2٫96 |
3٫97 |
3٫09 |
|
متوسط |
4٫43 |
3٫87 |
4٫32 |
2٫70 |
4٫18 |
2٫76 |
3٫84 |
3٫00 |
|
|
پایین |
4٫40 |
3٫82 |
4٫22 |
2٫54 |
4٫07 |
2٫57 |
3٫77 |
2٫60 |
|
|
معناداری |
0٫054 |
0٫014 |
0٫46 |
0٫04 |
0٫003 |
0٫004 |
0٫002 |
0٫004 |
|
|
وضعیت تأهل |
مجرد |
4٫33 |
3٫73 |
4٫17 |
2٫57 |
4٫14 |
2٫68 |
3٫72 |
2٫87 |
|
متأهل |
4٫49 |
3٫95 |
4٫31 |
2٫74 |
4٫22 |
2٫79 |
3٫90 |
2٫96 |
|
|
معناداری |
0٫023 |
0٫004 |
0٫002 |
0٫19 |
0٫41 |
0٫32 |
0٫001 |
0٫61 |
در جدول بالا میانگین متغیرهای بررسیشده در پژوهش (دانش، نگرش، ارزشهای محیطزیستی، هنجارهای محیطزیستی، هنجارهای فردی، هنجارهای جمعی، فرهنگ محیط زیستی و مشارکت) بر حسب متغیرهای دموگرافیک ارائه شده است. همچنین، با استفاده از آنالیز واریانس یکراهه سطح معناداری تفاوت میانگین هر متغیر با توجه به متغیرهای جنسیت، سن، وضعیت اشتغال، میزان تحصیلات و طبقه اجتماعی گزارش شده است.
5-2- آمار استنباطی
جدول زیر مقدار ضریب همبستگی پیرسون را در متغیرهای تحقیق نشان میدهد.
جدول 4- ضریب همبستگی متغیرهای مستقل با مشارکت محیطزیستی
Table 4- Correlation coefficient of independent variables with environmental participation
|
متغیر مستقل |
مشارکت محیطزیستی |
||
|
ضریب پیرسون |
سطح معناداری |
حجم نمونه |
|
|
دانش محیطزیستی |
22/0 |
001/0 |
376 |
|
نگرش محیطزیستی |
249/0 |
001/0 |
|
|
ارزشهای محیطزیستی |
251/0 |
001/0 |
|
|
هنجارهای محیطزیستی |
114/0 |
026/0 |
|
|
هنجارهای فردی |
31/0 |
001/0 |
|
|
هنجارهای جمعی |
383/0 |
001/0 |
|
|
فرهنگ محیطزیستی |
2/0 |
001/0 |
|
مقادیر برآوردشده در جدول شماره 4 نشان میدهند که:
الف. بین متغیرهای دانش، نگرش، ارزش، هنجارهای فردی، هنجارهای جمعی، هنجارهای محیطزیستی و فرهنگ محیطزیستی با مشارکت محیطزیستی همبستگی معنیدار مثبت و مستقیم وجود دارد (05/0 ≥ Sig). به عبارت دیگر، با افزایش دانش، نگرش، ارزش و هنجارهای (فردی و جمعی)، هنجارهای محیطزیستی و بهطور کلی فرهنگ محیطزیستی، مشارکت اعضای سمنها افزایش مییابد. بر این اساس، فرضیه اصلی و فرضیههای فرعی تحقیق تأیید تجربی شدند. شایان ذکر است مقدار آزمون همبستگی هنجارهای جمعی از سایر متغیرها بیشتر است؛ یعنی این متغیر بیشترین همبستگی را با مشارکت دارد.
ب. بین هنجارهای محیطزیستی و مشارکت محیطزیستی رابطهای وجود ندارد؛ بنابراین، فرضیه چهارم پژوهش مورد تأیید تجربی واقع نشد.
ج. تحلیل رگرسیون چندمتغیره: هدف از کاربرد رگرسیون ایجاد ترکیبی خطی از متغیرهای مستقل به گونهای است که حداکثر همبستگی را با متغیر وابسته نشان دهد؛ درنتیجه، تغییرات متغیر وابسته توسط مجموعهای از متغیرهای مستقل پیشبینی میشود. برای این منظور و برای پیشبینی متغیر مشارکت محیطزیستی با استفاده از متغیرهای دانش، نگرش، ارزشهای محیطزیستی، هنجارهای محیطزیستی، هنجارهای فردی، هنجارهای جمعی، جنسیت، سن، وضعیت اشتغال، میزان تحصیلات، طبقه ذهنی و وضعیت تأهل از رگرسیون خطی چندمتغیره با روش همزمان استفاده شده است. برای آگاهی از چگونگی روابط همخطی بین متغیرهای مستقل از آماره تولرانس استفاده شد. براساس مدل رگرسیونی، ضریب همبستگی متغیرهای مستقل تحقیق برای تبیین مشارکت برابر با 58/0 است. نسبتی از واریانس متغیر مشارکت که توسط متغیرهای پژوهش تبیین شده، 7/33 درصد است. مقدار ثابت (عرض از مبدأ) حاکی از این است که اگر تأثیر متغیرهای مستقل کنترل شوند، مقدار پایه مشارکت برابر با 201/2- B= است.
جدول 5- ضرایب تأثیر مدل نهایی رگرسیون متغیرهای مستقل تبیینکننده مشارکت محیطزیستی
Table 5- Impact coefficients of the final regression model of independent variables explaining environmental participation
|
متغیرها |
B |
)β( |
مقدار آزمون T |
Sig |
ضریب تولرانس |
|
مقدار ثابت |
201/2- |
|
697/3- |
000/0 |
|
|
دانش محیطزیستی |
233/0 |
121/0 |
574/2 |
010/0 |
829/0 |
|
نگرش محیطزیستی |
138/0 |
086/0 |
783/1 |
075/0 |
777/0 |
|
ارزشهای محیطزیستی |
092/0 |
075/0 |
501/1 |
134/0 |
731/0 |
|
هنجارهای محیطزیستی |
182/0 |
126/0 |
882/2 |
004/0 |
957/0 |
|
هنجارهای فردی |
197/0 |
125/0 |
526/2 |
012/0 |
744/0 |
|
هنجارهای جمعی |
427/0 |
329/0 |
204/7 |
000/0 |
877/0 |
|
جنسیت |
180/0 |
086/0 |
797/1 |
073/0 |
802/0 |
|
سن |
394/0 |
280/0 |
997/5 |
000/0 |
838/0 |
|
وضعیت اشتغال |
036/0 |
017/0 |
361/0 |
718/0 |
786/0 |
|
میزان تحصیلات |
006/0- |
003/0- |
069/0- |
945/0 |
871/0 |
|
طبقه ذهنی |
058/0- |
039/0- |
854/0- |
394/0 |
882/0 |
|
وضعیت تأهل |
186/0- |
126/0- |
753/2- |
006/0 |
875/0 |
با توجه به اطلاعات جدول بالا، متغیر آماره F (347/15) و معنیداری 001/0 که کمتر از خطای مفروض در پژوهش 05/0 است، مدل رگرسیون معنادار بوده و نشان از مناسببودن مدل رگرسیونی پژوهش، برای تبیین متغیر وابسته است. همچنین، ضریب تعیین 337/0 است؛ یعنی 7/33 درصد از تغییرات متغیر مشارکت محیطزیستی توسط متغیرهای دانش، نگرش، ارزشهای محیطزیستی، هنجارهای محیطزیستی، هنجارهای فردی، هنجارهای جمعی، جنسیت، سن، وضعیت اشتغال، میزان تحصیلات، طبقه ذهنی و وضعیت تأهل پوشش داده میشود. براساس اطلاعات جدول بالا، ضریب تولرانس حاکی از کمبودن میزان همخطی متغیرها است. ضریب بتا نشاندهنده تأثیر متغیرهای مستقل بر مشارکت است. همچنین، هنجارهای جمعی و سپس، سن بیشترین تأثیر را بر مشارکت دارند. مقدار آزمون T و سطح معنیداری آن نشاندهنده اهمیت نسبی حضور هر متغیر در مدل رگرسیونی است. بر این اساس، با توجه به جدول ضرایب رگرسیون، از بین متغیرهایی که وارد مدل شدهاند، متغیرهای دانش، هنجارهای محیطزیستی هنجارهای فردی و جمعی، سن و وضعیت تأهل تأثیر آماری معنیداری در تبیین تغییرات مشارکت دارند.
6- بحث و نتیجهگیری
این پژوهش با هدف سنجش رابطه و تأثیر فرهنگ محیطزیستی بر مشارکت اعضای سمنهای محیطزیستی انجام گرفت. فرهنگ محیطزیستی با ابعاد و مؤلفههایی چون دانش، نگرش، ارزش، هنجارهای فردی و جمعی و هنجارهای محیطزیستی سنجش شد. پژوهشهای پیشین حاکی از وجود یک رابطة مثبت میان دانش و رفتار بودند. همچنین، این پژوهشها نشان دادهاند جهان در دهههای گذشته، شاهد رشد چشمگیری در میزان آگاهیهای محیطزیستی بوده است (Abd Hamid et al, 2019). درواقع، دانش محیطزیستی بهعنوان دانش عمومی دربارۀ حقایق، مفاهیم، روابط محیط طبیعی و اکوسیستمهایش تعریف میشود (Mostafa, 2009). براساس یافتههای توصیفی، دانش محیطزیستی دارای میانگین بالایی در بین پاسخگویان است. این نتایج همسو با نتایج تحقیق کرمی و همکاران (1398)، مبنی بر میانگین بالای دانش محیطزیستی در بین اعضای سمنهای محیطزیستی استان تهران است. در همین راستا، نتایج تحقیق صالحی و امامقلی (1391)، احمدیان و حقیقتیان (1395) و زارع و همکاران (1399)، نیز نشان دادند آگاهی از موضوعات محیطزیستی زمینهای برای رفتار محیطزیستی ایجاد میکند. بخشی از آگاهی کسبشده نتیجۀ تحصیلات دانشگاهی پاسخگویان (90 درصد لیسانس و بالاتر) است که مؤید همین نکته است. به نظر اینگلهارت، آگاهی از مسائل محیطزیستی مدرن، به سطح بالایی از دانش محیطزیستی نیاز دارد و دانش محیطی، با سطح بالایی از تحصیلات همبستگی دارد (فروتنکیا و نواح، 1395: 261). نتایج آمار استنباطی نیز نشان دادند دانش میتواند باعث افزایش مشارکت شود. همچنین، نتایج رگرسیونی نیز نشان از اثرگذاری مستقیم و مثبت این متغیر بر مشارکت محیطزیستی دارد.
بُعد دیگر فرهنگ محیطزیستی، ارزشهای محیطزیستی هستند که شامل جهتگیریهای اساسی فرد دربارۀ محیطزیست و نشاندهندۀ جهانبینی وی دربارۀ جهان طبیعی هستند (Barr et al, 2003). ارزشهای محیطزیستی مبنای حمایت اجتماعی هستند که حافظ منافع جمعی است؛ مانند حفاظت از محیطزیست، آب و مصرف بهینه انرژی (صالحی و پازوکینژاد، 1396). نتایج این مقاله حاکی از سطح بالای ارزشهای محیطزیستی در بین پاسخگویان است. این نتیجه همسو با پژوهش کلانتری و همکاران (1395) و بارمن (2015) است. مطابق با نظر اینگلهارت، افراد با سطح تحصیلات بالاتر، بیشتر از دیگران واجد ارزشهای محیطزیستی هستند. در بین گویههای ارزشها، گویة «تمام موجودات زنده، حق حیات دارند و با ارزشاند و باید از آنها محافظت شود» بالاترین نمره میانگین (5/4) را به خود اختصاص داد. بر این اساس میتوان نتیجه گرفت ارزشهای دگرخواهانه پاسخگویان بر مشارکت آنها اثرگذار بوده است. در جامعهشناسی محیطزیست بین ارزشهای دگرخواهانه و محیطزیستگرایی همبستگی مثبت وجود دارد (Dietz et al, 2005). نتایج آزمون همبستگی نیز حاکی از مثبت و مستقیم بودن رابطه ارزشها با مشارکت است؛ درنتیجه، هرچه ارزشهای محیطزیستی بیشتر و قویتر باشند، مشارکت نیز افزایش خواهد یافت. این نتایج با پژوهش صالحی و کریمزاده (1393)، عابدی سروستانی (1394)، احمدیان و حقیقتیان (1395)، فلیکسدوتیر (2017) و رگمی (2019) همسو است. همچنین، مطابق با نتایج رگرسیون، ارزشهای فرد بر مشارکت او تأثیر معنادار دارد. افزون بر این، نتایج تأییدکننده و همسو با پارادایم نوین اکولوژیکی مبنی بر همدردی عمومی نسبت به گونههای دیگر، اقدام برای جلوگیری از خطر برای انسان و طبیعت و مشارکت است.
یکی دیگر از ابعاد فرهنگ محیطزیستی، هنجارها با دو مؤلفة فردی و جمعی و هنجارهای محیطزیستی هستند. براساس نتایج آمار توصیفی، میانگین نمره هنجارهای فردی نسبت به سایر هنجارها (جمعی و محیطزیستی) حکایت از قویبودن هنجارهای فردی در بین اکثریت (89 درصد پاسخگویان) دارد. میانگین مجموع مؤلفههای هنجارهای فردی و جمعی نیز بالاتر از متوسط گزارش شد. همچنین، میانگین هنجارهای محیطزیستی در همه گروههای سنی در حد زیاد گزارش شد. قویبودن هنجارها در بین اعضا نشأتگرفته از ارزشهای محیطزیستی و پایبندی به این ارزشها در بین آنها است و درنتیجه، افزایش مشارکت آنها را در پی داشته است. نتایج آزمون پیرسون نشان دادند بین متغیر هنجارها و مشارکت اعضای سمنها همبستگی مثبت و معنیداری وجود دارد. مقدار همبستگی نیز نسبت به سایر متغیرها بیشتر است. همچنین، هنجارهای جمعی، بیشترین همبستگی را با مشارکت دارند. ازنظر کلمن، برخی هنجارها متضمن بیتوجهی به منافع شخصی و توجه به کنش جمعیاند (Coleman, 1994). ضریب بتای هنجارهای جمعی (به میزان 32/0) نیز نشاندهنده این است که این متغیر میتواند مشارکت محیطزیستی را تبیین کند. این نتیجه همسو با نتایج تحقیق تحقیق بامبرگ و موزر (2007) است (Regmi et al, 2019: 2)؛ بنابراین، میتواند بهعنوان ابزاری در ارتقای کیفیت محیطزیست، کاهش آلودگی و تشویق رفتارهای حامی محیطزیست مؤثر باشد. مطابق با نظریه ارزش – باور - هنجار بسطیافته، هنجارهای شخصی و اجتماعی مؤثر بر تصمیمهای افراد، توضیح بهتری برای رفتار محیطزیستگرایانه آنها دارند. همچنین، در صورتی که منافع شخصی فرد مطابق با هنجارهای اجتماعی باشد، هنجار شخصی تأثیر مثبتی بر هنجارهای اجتماعی دارد. هنجارهای اجتماعی بر رفتار محیطزیستی تأثیر مثبت دارد. درخصوص هنجارهای محیطزیستی، میانگین کمتر از حد متوسط بود و افزون بر این، در معادله رگرسیونی نیز تأثیر این متغیر بر پیشبینی مشارکت اگرچه معنیدار بود، نسبت به هنجارهای جمعی کمتر گزارش شد. به نظر پژوهشگران، این تأثیر کم، با توجه به گویههای طراحیشده، شاید نشأتگرفته از احساس بیقدرتی اعضا در کنشگری در حوزه هنجارهای محیطزیستی در جامعه باشد. همچنین، به نظر میرسد هنجارهای محیطزیستی بهنوعی، هنجار شخصی تلقی میشوند و بیشتر برای هدایت و ایجاد انگیزه نسبت به رفتارهای فردی محیطزیستگرایانه در جامعه کاربرد دارد و نه رفتار مشارکتجویانه در سمنهای محیطزیستی.
در همین راستا، ازجمله روشهای استیج[12] و ویلیک[13] (2009)، برای تقویت رفتار و تغییر نگرش این است که هنجارها میتوانند نوعی محرک تشویقی باشند؛ برای مثال، مردم مدعی و آگاهاند که بازیافت پسماند (رفتار) را باید انجام دهند؛ زیرا یک هنجار اجتماعی است. تکنیک دیگر، منتفذان کلیدی هستند. بهطور معمول، هنجارهای اجتماعی، زمانی تقویت و اجرا میشوند که کسانی آنها را ترویج کنند؛ بهطور مثال، وقتی رهبران جامعه نقش مهمی در حاکمیت داشته باشند، توان بهتری برای توزیع خدمات دارند (صالحی و پازوکی، 1393: 84). همچنین، سمنها از راهبردهایی چون ارائه نوآورانه محتوا، برای اقناع و تغییر هنجارها استفاده میکنند (شاطری و همکاران، 1400).
نگرش محیطزیستی بُعد دیگر فرهنگ محیطزیستی است. مطابق با مدل پیشبینی رفتار محیطزیستی مسئولانة هاینس (1986)، افراد با نگرشهای محیطگرایانه قویتر، بیشتر علاقهمند به رفتارهای دوستدار محیطزیست هستند (فروتنکیا و نواح، 1395: 261). گزارش توصیفی این تحقیق، نگرش محیطزیستی پاسخگویان را در حد نزدیک به زیاد نشان داد. این نتایج همسو با تحقیق کرمی و همکاران (1398) مودریس اوغلو[14] و آلتانلار[15] (2011) و بندری و جمشیدی (1400)، صالحی و کریمزاده (1393) و زارع و همکاران (1399) است.
نتایج آزمون همبستگی نیز حاکی از همبستگی مثبت و مستقیم بین نگرش و مشارکت است. این نتیجه همراستا با نتایج تحقیق کرمی دارابخانی و همکاران (1396 و 1398) و رزا و کلادو[16] (2019)، است. بهطور کلی، محققان ارتباط مثبتی بین نگرش و رفتار پیدا کردهاند؛ این با تئوری آجزن و تئوری ارزش – باور - هنجار استرن و همکاران مطابقت دارد و بهصورت تجربی پشتیبانی شده است (Stern et al, 1999)؛ برای مثال، ازنظر دانلپ، همکاران و مارکل، رابطه بین تجربیات افراد در طبیعت و رفتارهای محیط زیستی آنها بهواسطه نگرشهای محیط زیستیشان است (Rosa & Collado, 2019).
نتایج آمار توصیفی درخصوص متغیر وابسته، یعنی مشارکت محیط زیستی نشان داد بیشتر پاسخگویان، مشارکتی بالاتر از متوسط با میانگین در حد متوسط دارند. نتیجه تأملبرانگیز اینکه از بین گویههای مشارکت، گویة «فعالیتهایی مثل پاکسازی شهر و ...» با میانگین (5/75) و سپس، برگزاری مناسبتهای تقویم، بیشترین میانگین را توسط اکثریت اعضای سمنها (9/73) کسب کرد. کمترین میانگین نیز مربوط به گویههای «تلاش برای جلب نظر صاحبان صنایع برای فعالیت محیطزیستی» و «پرداخت حق عضویت» گزارش شد. این نتیجه حاکی از این است که علاقهمندی سمنها به مشارکت بیشتر در حفاظت محیطزیست و فعالیتهای نمادین است. این نتایج همسو با نتایج پژوهش شاطری و همکاران (1400) است. همچنین، علاقه به فعالیتهای نمادین، کنش اعضای سمنها را بیشتر در معرض دید عموم قرار خواهد داد که این گزینه، به دلیل نمود بیشتر در جامعه و اثرگذاری اجتماعی باعث جلب مشارکت بیشتر میشود و ارتباط با جامعه محلی و برنامهریزان سطح میانی را تقویت میکند و نیز قدرت چانهزنی آنها را افزایش میدهد. افزون بر این، بررسی نوع فعالیت ثبتشده سمنها نیز نشان میدهد سمنهای تخصصی در حوزه انرژی انگشتشمار هستند. سمنها در زمان ثبت، فعالیت خود را عمومی مطرح میکنند و این به دلیل علاقهمندی به تنوع فعالیت و محدودیتهای (ساختاری/تخصصی و ...) است؛ یعنی آنها دسترسی به سیاستگذاران و واردکنندگان تجهیزات انرژیهای نو را ندارند یا ازنظر تخصصی در این حوزه ضعفهایی وجود دارد. درنهایت نیز باید گفت در تعامل بین فرهنگ و جامعه، فرهنگ میتواند هدایتگر رفتار و مشارکت باشد و با در نظر گرفتن ابعاد فرهنگی یا تغییر آنها میتوان کنشها را تغییر داد. یافتههای پژوهش حاکی از سطح بالای فرهنگ محیطزیستی در بین 3/97 پاسخگویان با میانگین نزدیک به زیاد بود. نتایج آمار استنباطی نشان دادند بین فرهنگ محیطزیستی و مشارکت رابطه مثبت، مستقیم و معنیداری وجود دارد؛ درنتیجه، با افزایش فرهنگ محیطزیستی، مشارکت اعضای سمنها بیشتر خواهد شد. در این پژوهش، برای جلوگیری از همخطی متغیرهای مستقل پژوهش، اندازهگیری متغیر اصلی، یعنی فرهنگ محیطزیستی بهصورت مرتبه دوم انجام شد. بر این اساس، ضریب بتای متغیر فرهنگ محیطزیستی به میزان 7/33 قادر است مشارکت محیطزیستی را تبیین کند. این نتایج همسو با نتایج تحقیق تحقیق زارع و همکاران (1399) و احمدیان و حقیقتیان (1395)، باطبی و فتحی (1397) و متکالف (2012) است. افزون بر این، با توجه به نتایج تحقیق، از این نظر که میزان ارتباط، همکاری و مشارکت در سمنها بالا است و برنامهریزی زیادی برای جلوگیری از آسیب به طبیعت دارند، با پارادیم نوین اکولوژیکی همخوانی وجود دارد. همچنین، از این نظر که اعضای سمنهای محیطزیستی خود را متعهد به حفاظت محیطزیست میدانند و رفتارهای محیطزیستگرایانه و مشارکت دارند، همسویی با نظریه ارزش – باور - هنجار وجود دارد. اعضای سمنها بهوجودآورنده سمنها و ایجاد زمینههای تغییر در رفتارهای محیطزیستی در جامعه هستند. اگرچه آنها از محدودیتهای ساختاری در ثبت سمنها و حضور در بعضی مکانها برای فعالیت خود گلهمند هستند و فعالیت و مشارکت آنها تابع محدودیتهای اجتماعی است، آنها در تلاش برای ارتقای سطح فرهنگ مشارکت و بسترسازی برای ایجاد تغییرات در افراد و جامعه و اثرگذاری بر ساخت جامعه هستند.
[1] Metcalf
[2] Barman
[3] Felixdóttir
[4] Hines
[5] Bamberg& Möser
[6] Meinhold & Malkus
[7] Apanasyuk
[8] New environmental Paradigm (NEP)
[9] Arcury
[10] Dunlap & Van Lier
[11] Stern
[12] Steg
[13] Vlek
[14] Muderrisoglu
[15] Altanlar
[16] Rosa and Collado
)